ORAL HISTORY ARCHIVE
Download here
Name (Ονοματεπώνυμο): Antartis Solonas / Αντάρτης Σόλωνας
Sex (Φύλο): Male (Άνδρας)
Year of Birth (Έτος Γέννησης): 1960-1974
Place of Birth (Τόπος Γέννησης): Nicosia (Λευκωσία)
Nationality (Ιθαγένεια): Cypriot (Κυπριακή)
Community (Κοινότητα): Greek-Cypriot (Ελληνοκυπριακή)
Occupation (Επάγγελμα): Public Employee (Δημόσιος Υπάλληλος)
Refugee (Πρόσφυγας): Yes (Ναι)
Language (Γλώσσα Καταγραφής): Greek (Ελληνική)
Related to Killed or Enclaved or Missing persons (Σχετίζεται με Σκοτωμένους ή Εγκλωβισμένους ή Αγνοούμενους): No (Όχι)
Serving the army in some capacity at the time (Υπηρετούσε στο στρατό με κάποια ιδιότητα κατά την περίοδο εκείνη): No (Όχι)
Lived in Refugee Camp (Έζησε σε Προσφυγικό Καταυλισμό): No (Όχι)
Νικολέττα Χριστοδούλου: Σόλωνα θέλω να μου πεις τι θυμάσαι ή τι ξέρεις για το 1974. Ιστορίες ή εικόνες που σου φέρνει στο μυαλό το 1974.
Σόλων Αντάρτης: Ευχαριστώ κατ’ αρχήν για την πρόσκληση. Ως εισαγωγή να... πω ότι γνωρίζοντας ότι ήταν να κάνω τούτη την συνέντευξη, τις τελευταίες τέσσερις μέρες τα όνειρά μου είναι πάρα πολύ ανακατεμμένα..., και μέσα σε αυτά μπαίνουν πρόσωπα και καταστάσεις [από] τότε, σε άλλο πλαίσιο βέβαια, αλλά καταλαβαίνω ότι όλα σχετιζόνται με την συνέντευξη. ...Το 1974 ήμουν 4 χρονών [και] η αντίληψή μου για την πραγματικότητα ήταν πολύ διαφορετική απ’ ό,τι είναι τώρα. ...Τα πάντα διυλίζονταν μέσα από τα μάτια ενός παιδιού, χωρίς καθαρή αντίληψη της πραγματικότητας, αλλά με καθαρή συναισθηματική αντίληψη του τι γινόταν γύρω μου. [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] Το πρωί της 20ης του Ιούλη ήμουν σπίτι μαζί με τους γονείς μου. ...Θυμάμαι ότι ξύπνησα, δεν έχω ανάμνηση του πώς και γιατί, αλλά [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] περπάτησα και πήγα στον διάδρομο του σπιτιού. Ο πατέρας μου και η μαμά μου ήταν μέσα ... στο μπάνιο, ... με ανοιχτή την πόρτα. ...Είχαν μια πολύ έντονη συζήτηση, στα όρια του καυγά, διότι ο πατέρας μου ετοιμαζόταν ... να πάει να καταταγεί ως έφεδρος κι η μαμά μου προσπαθούσε να τον αποτρέψει. Εγώ δεν καταλάβαινα τότε τι είναι πόλεμος. Άκουγα μεν τις λέξεις, έπαιρνα το συναισθηματικό μήνυμα, αλλά το εντυπωσιακό για μένα στην ανάμνηση είναι το ότι είχα μια διαίσθηση του τι είναι ο ... πόλεμος. Διότι ... το πράγμα που έκανα είναι ότι πήγα κάτω από το κρεββάτι μου να βρω την στολή μου [και] να πάω στον πόλεμο. ...[Αργότερα] η μητέρα μου, ο αδελφός μου, ο οποίος ήταν ενός έτους, κι η γιαγιά μου μπήκαμε μέσα στο αυτοκίνητο για να δραπετεύσουμε. Θυμάμαι [ότι] εμένα με βρήκε ο πατέρας μου κάτω από το κρεββάτι και με έβαλε μέσα ... στο αυτοκίνητο. Το μόνο πράγμα που προλάβαμε να πάρουμε μαζί μας ήταν ένα πάπλωμα. Το αυτοκίνητό μας, ένα Volkswagen Beetle, θυμάμαι ότι το οδηγούσε η μητέρα μου, εγώ ήμουν στην πίσω αριστερή θέση, ... η γιαγιά μου ήταν στην πίσω δεξιά θέση του αυτοκινήτου, μαζί με τον αδελφό μου πάνω στα πόδια της, ο οποίος έκλαιγε συνέχεια. Δεν έχω ανάμνηση των θορύβων ή των ήχων. Εκ των υστέρων, γνωρίζοντας ότι το πατρικό μας σπίτι ήταν [στην] Ομορφίτα, ... υποθέτω ότι γινόταν μεγάλη φασαρία. Εγώ το μόνο που θυμάμαι [είναι] ότι ο αδελφός μου έκλαιγε σε όλη τη διαδρομή. ...Πιάσαμε τη διαδρομή από Λευκωσία για το Τρόοδος, [από] τον παλιό δρόμο, μέσω Αστρομερίτη, προς Άλωνα και Πολύστυπο, όπου είχαμε φίλους. Ο γείτονάς μας, ο κύριος Χ Σταύρος ήταν μηχανικός, και [χτυπάει το χέρι του σε κάποιο μαξιλάρι] φίλος της οικογένειας, [ο οποίος] ...είχε ένα σπίτι στην Άλωνα. Οπότε, όπως βλέπεις σε όλες τις ταινίες με πρόσφυγες, ... μπήκαμε στο αυτοκίνητο και ξεκινήσαμε να πάμε στα βουνά... από την Ομορφίτα στην Άλωνα... Μία από τις πιο έντονες αναμνήσεις που έχω από τον πόλεμο, είναι ότι ταξιδεύοντας προς τα βουνά έβλεπα τα αεροπλάνα που βομβαρδίζαν κάπου στα δεξιά της διαδρομής. ...Θυμάμαι τις βυθίσεις των αεροπλάνων, θυμάμαι χαρακτηριστικά τις εικόνες... Ένα μέρος μου βίωσε τα πράγματα, αποκολλημένο από την πραγματικότητα. Δηλαδή, όταν επανέρχομαι στη μνήμη των γεγονότων, [νιώθω] σαν να ... παίζεται μπροστά [μου] μια ξένη ταινία πάνω σε μια δισδιάστατη οθόνη και [ότι]... ένα μέρος της προσωπικότητάς μου αποκολλήθηκε από τα γεγονότα. Όπως όταν κάποιος βιώνει κάποιον σοβαρό κίνδυνο και βιώνει τα πράγματα με αλλοιωμένο τρόπο... [στιγμιαία παύση] Χρόνια αργότερα, συνειδητοποίησα ότι κατά πάσα πιθανότητα έβλεπα τον βομβαρδισμό του στρατοπέδου της Ελληνικής Δύναμης ... προς τον Γερόλακκο... Φτάσαμε με ασφάλεια στην Άλωνα, όπου μείναμε περίπου μέχρι τον Σεπτέμβρη... στο [σπίτι] του κυρίου ... Σταύρου Χ. ...Είχαμε [και] κάποιους... οικογενειακούς φίλους του πατέρα μου στον Πολύστυπο. Οπότε πέρασα εκείνους τους ένα-δυό μήνες μέσα σ’ ένα ασφαλές και οικογενειακό περιβάλλον [και] ... θυμάμαι [ότι] ... ήταν από τις πιο χαρούμενες περιόδους... της ζωής μου. Δεν έχω αναμνήσεις που ν’ αφορούν άμεσα... τον πόλεμο, εκείνους τους δυό μήνες. Είναι μάλλον ωραίες αναμνήσεις να παίζω στα χωράφια, να παίζω με τις κατσίκες. Είχαμε κι ένα-δυό αγροτικά ατυχήματα. Εγώ δεν [είχα] ξαναδεί μέλισσες κι έτσι έβαλα... ένα ξύλο μες την κυψέλη και μου [τσίμπησαν] το γόνατο [γελάει]. Θυμάμαι τον αδελφό μου, ο οποίος μόλις είχε περπατήσει, ... είχε μια κατσίκα. ...Πήγε και [την] πείραξε ... κι εγώ την κράταγα κι [εκείνη] μας κουτούλαγε. ...Οι αναμνήσεις μου [από] τον καιρό των εχθροπραξιών είναι... πολύ λίγες.
ΝΧ: Προηγουμένως είπες, ότι ανακάλυψες αργότερα για τον βομβαρδισμό του στρατοπέδου, τον οποίο προφανώς είχες δει.
ΣΑ: Ναι. ...Θεωρώ ότι το τι διάβασα [αργότερα], επιβεβαιώνει την ανάμνηση που είχα ότι έβλεπα ... τους βομβαρδισμούς του στρατοπέδου. ...Να ...πω περισσότερα για το πού επιστρέψαμε και πώς. ... Όταν επιστρέψαμε, ο αδελφός της μητέρας μου, ο Παρασκευάς Σ., ... ήταν στρατιώτης. Υπηρετούσε στον Πενταδάκτυλο, αν δεν κάνω λάθος, και συμμετείχε... στις μάχες, αλλά χάθηκε. Δηλαδή για ένα μικρό διάστημα ήταν αγνοούμενος. ...Θυμάμαι πολύ έντονα ότι ο παππούς μου, ο πατέρας του [θείου μου], η μητέρα μου κι εγώ πήγαμε σε κάποιες από τις [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] συναντήσεις που γίνονταν, υποθέτω, στο Λήδρα Πάλλας. ...Έχω [την] ανάμνηση... ότι πηγαίναμε και ψάχναμε μες τους αιχμαλώτους που έρχονταν πίσω αν ήταν κι ο θείος μου. Το κύριο συναίσθημα που έχω είναι ένα τεράστιο άγχος. [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] ...Βίωνα το άγχος των πιο μεγάλων [σε ηλικία] ανθρώπων. ...Τα συναισθήματα ήταν πολύ έντονα, οι εικόνες γύρω μας σχεδόν παρανοϊκές και παραφροσύνης. Απλώς βίωνα τον βουβό πόνο των ανθρώπων, το άγχος τους, την αγωνία για ... τους αγαπημένους τους. Ο θείος μου τελικά βρέθηκε στην Ευρύχου-Κακοπετριά, ...ο οποίος μες το χάος δεν μπορούσε να επικοινωνήσει με την οικογένεια. Ήταν τραυματισμένος και [είχαν] υποχωρήσει από τον Γερόλακκο μέχρι την Κακοπετριά, όπου νοσηλεύτηκε και επανασυνδέθηκε με την... οικογένεια. Ο πατέρας μου εργαζόταν στην Αρχή Τηλεπικοινωνιών, [και] τελικά δεν υπηρέτησε στο στρατό, διότι ... πήραν τους τεχνικούς της ΑΤΗΚ ... στη Cyta... Όταν ησυχάσαν τα πράγματα, ήρθαμε πολύ κοντά ... στον Άγιο Αντώνιο, στην περιοχή Λυκαβηττού. ...Βρήκαμε ένα ισόγειο σπίτι, το οποίο ενοικιάσαμε... στο πίσω μέρους του οποίου έμενε η ιδιοκτήτρια. ...Είμασταν από τους τυχερούς, διότι λόγω της εργασίας του πατέρα μου, ο οποίος είχε μια σταθερή ημικρατική δουλειά, έπαιρνε μισθό και μπορούσαμε να κάνουμε τούτο το πράγμα. Η περιοχή γύρω από το πανεπιστήμιο, στην Καλλιπόλεως, ήταν γεμάτη παράγκες. [Το ίδιο] ...οι δύο λόφοι: ο λόφος, ο οποίος είναι η περιοχή του πανεπιστημίου, [στην] παλιά Παιδαγωγική Ακαδημία, και ο άλλος λόφος ... ο οποίος είναι [ένας] πολύ μικρός λοφίσκος, ...στο Νεκροταφείο Κωνσταντίνου και Ελένης. Θυμάμαι πολύ χαρακτηριστικά ότι είχαν γεμίσει παράγκες, δηλαδή αυτοσχέδιους καταυλισμούς προσφύγων με ό,τι φανταστείς, ξύλα, τσίγκους, χαρτόνια... [στιγμιαία παύση] για κάποια από εκείνα θα μιλήσω και αργότερα [στιγμιαία παύση] και ήταν ας πούμεν... Οι εικόνες που έχουμε από πόλεις όπως το Ρίο, που έχει τις φαβέλλες, ήταν ...μες την Λευκωσία. Στο διάστημα από το ’74 ως το ’77 που πήγα [στο] δημοτικό ξεκίνησα να βιώνω πράγματα τα οποία με έκαναν και ένιωθα πολύ άβολα για το ότι ήμουν πρόσφυγας. Δεν καταλάβαινα πολύ καλά ... ακόμα τι σημαίνει να είσαι πρόσφυγας, αλλά βίωνα πράγματα, τα οποία για πολλούς ανθρώπους, σήμερα, είναι στη σφαίρα της φαντασίας. [Το] πρώτο πράγμα που έγινε είναι ότι η ιδιοκτήτρια του σπιτιού μας έβαλε συρματόπλεγμα στην αυλή, για να μην παίζουμε. Δηλαδή δημιουργήθηκε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης μες τον ίδιο χώρο που ζούσαμε...
ΝΧ: Αυτό συνέβη επειδή είσασταν παιδιά και θέλατε να παίξετε ή επειδή είσασταν πρόσφυγες;
ΣΑ: Για να μην χαλάσουμε την αυλή. Δεν υπήρχε λογική... Η αυλή δεν είχε τίποτε το οποίο μπορούσε ...να χαλάσει, αν και από αντίδραση καταστρέψαμε τον φούρνο. Είχε ένα φούρνο, τον οποίον [γελάει] εκθεμελιώσαμε! Ήταν καταπληκτικό, οι φούρνοι οι παραδοσιακοί με τούβλα, δεν έμεινε τούβλο! Ήταν [γελάει] απίστευτη καταστροφή. Ύστερα απ’ αυτό ανοίξαν μια τρύπα στο συρματόπλεγμα για να μπορούμε ...να παίζουμε. [Αργότερα] ...αρρώστησε ... η ιδιοκτήτρια και έφυγε. Αλλά ένιωσα πολύ μεγάλη παραβίαση της παιδικότητάς μου [όταν] ... μπήκε το συρματόπλεγμα, το οποίο μου απαγόρευε... να κινηθώ μες την αυλή του σπιτιού που... ζούσα. Ένα άλλο πράγμα που θυμάμαι πολύ έντονα είναι ότι γέμισε η κοινότητα ψείρες. ...Όλα τα παιδιά της ηλικίας μου ήταν κουρεμένα πρώτο νούμερο και πολύ συχνά δεν ξεχώριζες τ’ αγόρια από τα... κορίτσια της μικρής ηλικίας. Έχω φωτογραφίες από...εκείνη την περίοδο και είναι καταπληκτικό. Είναι όλα τα κεφάλια ξυρισμένα. Τον πρώτο καιρό ...ζούσαμε ... μέσα σε μια αβεβαιότητα. Μαζί μας στην Ομορφίτα, δίπλα-δίπλα, ζούσε η αδελφή της μητέρας μου με το σύζυγό της. Θυμάμαι κάποιες από τις κοινές οικογενειακές συναντήσεις και ...κάποιες από ...τις συζητήσεις [που] ήταν έντονα φορτισμένες. ...Είχαν αφήσει όλα τους ... τα πράγματα στα... σπίτια, τα οποία, μετά το ’74, ήταν μες την Πράσινη Γραμμή. Και θυμάμαι ότι σχεδίαζαν να πάνε να φέρουν κάποια πράγματα. [Επικρατούσε] ...καθεστώς τρόμου και φόβου, ότι μπορεί να σκοτωθούμε. Αλλά για λίγο χρονικό διάστημα ... οι άνθρωποι μετακινούνταν προς και από ... τα σπίτια τους, πριν στεγανοποιηθεί τούτο που ονομάζουμε σήμερα Γραμμή Αντιπαράταξης. [Έτσι] ... ο θείος μου και ο πατέρας μου έφεραν κάποια πράγματα, [όπως] τις μοτοσυκλέτες τους, τις οποίες χρησιμοποιούσαν στη... δουλειά, [και] κάποια πράγματα του... σπιτιού. Κι έτσι, τα... γεγονότα σε άμεση σχέση με το ’74, τα βίωσα με τούτο τον... τρόπο.
ΝΧ: Η οικογένειά σου πώς κατάφερε να βρει σπίτι; Θυμάσαι ποια ήταν η σχέση σας με τους ανθρώπους που ζούσαν στους προσφυγικούς καταυλισμούς;
ΣΑ: ...Έχω κάποιες αναμνήσεις. ...Έχω και κάποιες όταν πήγα σχολείο, [και] εκείνες είναι ακόμα πιο έντονες γιατί τις βίωσα ως πιο μεγάλο παιδί, [καθώς αυτή] η κατάσταση διατηρήθηκε ως το ’79-’80 σχεδόν. Να διευκρινήσω ότι οι καταυλισμοί για τους οποίους μιλώ είναι αυτοσχέδιοι, δεν είναι οργανωμένοι καταυλισμοί του κράτους. [Το] κράτος είχε δημιουργήσει [καταυλισμούς] σε διάφορα μέρη, όπως στην περιοχή του Στροβόλου. [Εκεί] που τώρα είναι... οι προσφυγικοί οικισμοί είχε αντίσκηνα. Ο λόγος που εμείς καταφέραμε [να βρούμε σπίτι] είναι ότι ο πατέρας μου ήταν ημικρατικός [υπάλληλος] κι είχε έναν μισθό, ο οποίος μπορούσε να... δώσει τούτη τη δυνατότητα. Υποθέτω ότι οι περισσότεροι ανθρώποι που έχασαν τα πάντα, απλώς βρήκαν κάπου και... μείναν και δεν ήξεραν τι να κάνουν. Θυμάμαι κάποια από τα παιδιά με τα οποία κάναμε παρέα ... και παίζαμε και αργότερα με κάποιους [από αυτούς] είμασταν και συμμαθητές. Είμασταν ανέμελα παιδιά τα οποία υποφέραμε χωρίς να το καταλαβαίνουμε ή αποφεύγοντας να δείχνουμε τα συναισθήματά μας. τα οποία περνούσαμε την παιδικότητά μας ...στις χωράφες της περιοχής. Το αγαπημένο μας παιχνίδι, βέβαια, ήταν οι Τρώες και οι Έλληνες. Ήταν καταπληκτικό. Διατηρείτο μία παράδοση, χιλιάδων χρόνων ίσως. ...Χωρίζονταν οι γειτονιές σε Τρώες και Έλληνες και κάναμε ξίφη από ξύλο, χρησιμοποιούσαμε τους τενεκέδες... Οι κάλαθοι τότε ήταν σιδερένιοι οπότε τους πιάναμε και τους κάναμε ασπίδα και παίζαμε Τρώες και Έλληνες. Από τότε, ο αγαπημένος μου ήταν ο Έκτορας, και είμασταν χωρισμένοι στου Έκτορα και του Αχιλλέα και γίνονταν ομηρικές μάχες [γελάει] μέσα στις γειτονιές. Πήγα σχολείο το ’77. Το σχολείο μου ήταν το δημοτικό σχολείο Κορνεσίου, το οποίο είναι στην αυλή ...της Παιδαγωγικής Ακαδημίας και του Πανεπιστημίου. ...Το σχολείο ήταν ένα συνονθύλευμα ανθρώπων της ανώτερης αστικής τάξης, των ανώτερων κυβερνητικών αξιωματούχων, τα παιδιά του... Αρχηγού της Εθνικής Φρουράς, τα... παιδιά του Υφυπουργού παρά τω Προέδρω, παιδιά βουλευτών, υψηλών δημοσίων υπαλλήλων και τα προσφυγόπουλα. [μικρή παύση]
ΝΧ: Υπήρχαν προσφυγόπουλα, μαζί στο σχολείο...
ΣΑ: ...Αφού... ζούσαν στους λόφους και τις παράγκες ... ήταν ο μόνος χώρος που μπορούσαν να πάνε σχολείο... [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] Τούτα ξέρω για το σχολείο μου. Έχει κι άλλα σχολεία στην περιοχή όπως του Λυκαβητού, ο Άγιος Αντώνιος που... έμαθα ότι δέχτηκε πάρα πολλά παιδιά και στην εισβολή φιλοξένησε [και] κόσμο. ...Κάποιες διαφορές [όμως] ήταν ...οφθαλμοφανέστατες. Ας πούμε, εμείς είχαμε όλοι ξυρισμένα κεφάλια, τα παιδιά των προσφύγων ήταν όλα... όπως τα Εβραιόπουλα μες τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ενώ τα άλλα παιδιά ζούσαν κανονικά τη ζωή τους, απλώς υποδεχόμενοι τους πρόσφυγες. Θυμάμαι πάρα πολύ έντονα ότι τα πρώτα δύο χρόνια που ήμουν [στο] δημοτικό, κάναμε ασκήσεις αεροπορίας. Δηλαδή το σχολείο μάς μάζευε και γινόταν μάθημα κανονικά, [σε περίπτωση που] έρθει η αεροπορία και γίνουν βομβαρδισμοί. [Μας έλεγαν ότι] πρέπει να μείνουμε χάμω, ...να βάλουμε τα χέρια πάνω στο κεφάλι, να προσπαθήσουμε να βρούμε κάλυψη και θυμάμαι [ότι] κάναμε και ασκήσεις για τούτο το πράγμα, ...ειδικά για... βομβαρδισμό από [την] αεροπορία. Το άλλο... καταπληκτικό που θυμάμαι είναι ότι γινόταν συσσίτιο. Δηλαδή ...έρχονταν τα καζάνια, έβραζαν γάλα, [και] μας ετοίμαζαν... γαλέττα, στην αρχή, κάτι μικρά μπισκότα που τα βουτάς και τρως. Και μια από τις καταπληκτικότερες[!] παιδικές μου αναμνήσεις είναι η πρώτη μέρα που ήρθαν τυρόπιτες. ...Ακόμα έχω την ανάμνηση της οσμής εκείνης της τυρόπιτας. ...Έτρεξαν τα σάλια μας. Ήταν ...οι πρώτες τυρόπιτες που έβλεπα στη... ζωή μου, οι τρίγωνες. Δεν ξέρω αν ήταν από του Παπαφιλίππου ή κάπου αλλού... αλλά θυμάμαι τη χαρά[!] που κάναμε όταν ήρθαν... Πήγαμε και είδαμε το ταψί με την τυρόπιτα... Δεν έχω ανάμνηση αν τα συσσίτια ίσχυαν μόνο για τους πρόσφυγες ή αν δίνονταν και στους υπόλοιπους...
ΝΧ: Ένιωθες να υπάρχει διάκριση ή ένιωθες μειονεκτικά;
ΣΑ: Αυτό το ένιωθα μέχρι τα 18, 19 μου, διότι συνέβαιναν τραγελαφικά πράγματα στις γειτονιές, ...όπως το ‘φάε το φαΐ σου να μην σου το φάνε οι πρόσφυγες’. ...Βεβαίως ένιωθα κι εγώ και πάρα πολλά άλλα παιδιά ότι μες την ίδια τη χώρα μας βιώναμε μια διάκριση επειδή είμασταν πρόσφυγες... Πολύ αργότερα ένιωσα ...οργή για τούτο το πράγμα. Τότε [ως παιδί] δεν... έχω αναμνήσεις του να είμαι θυμωμένος, αλλά έχω αναμνήσεις της διάκρισης. Δηλαδή η διάκριση γινόταν και μάλιστα θυμάμαι πολύ έντονα ότι προσπαθούσα να το κρύψω ότι είμαι πρόσφυγας. Ήταν σε τέτοιο βαθμό η αίσθηση του νιώθω διάκριση ή νιώθω υποτιμητικά ενώπιον των άλλων που προσπαθούσα να... το κρύψω. Η οικογένειά μου, όπως και οι οικογένειες πολλών άλλων προσφύγων τότε, παίρναν κάποια απλά βοηθήματα, δηλώνοντας άποροι. Και μας καλούσε το σχολείο και... μας πρόσφεραν φανέλες, σακάκια, δωρεάν. Θυμάμαι, πολύ αργότερα, όταν ήμουν Α’ γυμνασίου, που ...πήρα το [δωρεάν] σακάκι, το φόρεσα και φόρεσα [και] ...το παλιό μου σακάκι από πάνω για να μη φαίνεται ότι πήρα τη βοήθεια... Να... μη δίνω την εντύπωση ότι έπαιρνα βοήθεια. Ένα άλλο πράγμα που θυμάμαι, από την παιδική μου ηλικία, είναι ότι πολλοί από τους συμμαθητές μου μύριζαν, διότι δεν είχαν νερό. ...Ζούσαν ...σε σπίτια με άθλιες... συνθήκες. ...Δεν ξέρω καν πώς έκαναν μπάνιο και πώς καθαρίζονταν οι φίλοι και συμμαθητές μου, αλλά θυμάμαι πολύ έντονα το ότι υπήρχε οσμή λόγω της ακαθαρσίας. ...Επίσης ... βίωνα σε όλη μου την παιδική [και] εφηβική ηλικία ... [το] ότι υπήρχε μια διάκριση. Δηλαδή, υπάρχει κατηγορία ανθρώπων που ονομάζονται πρόσφυγες, τους οποίους κάποιοι ανθρώποι, όπως οι φίλοι μας, τους υποδεχτήκαν με τις καλύτερες των προθέσεων, και υπάρχουν και κάποιοι άλλοι άνθρωποι μες την κοινωνία, οι οποίοι μας συμπεριφέρονταν σαν να είμαστε πολίτες δεύτερης διαλογής. Τούτο το πράγμα το βίωσα ακόμα και ως δάσκαλος. Αργότερα όταν πήγα να δουλέψω στην... Δευτερά, το 1994 ή 1993, ακόμα εκεί έλεγαν ‘οι πρόσφυγες’. Με ...πληγώνει πάρα πολύ αυτό το πράγμα, ότι ... το 1994 υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα στους πρόσφυγες και των καταυλισμών, και των χωριών... Βέβαια δεν ισχύει για όλους τους ανθρώπους, αλλά βιώσαμε κάποια πράγματα. ...Μιλώντας και με άλλα παιδιά της ηλικίας μου ή φίλους ... και φίλες μου που είναι στην ηλικία μου, πολλοί από μας έχουμε τούτη την ανάμνηση να περνάμε περπατώντας [έξω] από κάποιο... σπίτι και ν’ ακουστεί από μέσα η φωνή ‘φάε το φαΐ σου, γιατί θα το φάει ο πρόσφυγας’. ...Με εξοργίζει τώρα. Με εξοργίζουν πολλά πράγματα[!] στον τόπο μας, τώρα, με διάφορους δήθεν αντιρατσιστές, οι οποίοι είναι αντιρατσιστές αλλά τα δικά μου δικαιώματα, των ανθρώπων από τον τόπο τους, ουδέποτε τα υπερασπίστηκαν. Κάποιο άλλο πράγμα [από] το οποίο έχω έντονη ανάμνηση και συμμετοχή, πολύ νωρίς στη ζωή μου, είναι ότι όλα τα μέλη της οικογένειας ξεκίνησαν να δουλεύουν για να βγάλουν τα προς το ζην. Το έκαναν με διάφορους τρόπους. ...Μέλη της οικογένειας, θείοι μου, σχεδόν άμεσα μετά το ’74, ξενιτευτήκαν, πήγαν στις αραβικές χώρες για να... εργαστούν. Η άμεση οικογένειά μου, ο πατέρας και η μητέρα μου, δεν χρειάστηκε [να ξενιτευτούν] λόγω της εργασίας του πατέρα μου, αλλά για να τα βγάλουν πέρα έκαναν και άλλες δουλειές. Κάποιες από εκείνες τις δουλειές γίνονταν στο σπίτι. ...Ο παππούς μου εργαζόταν σε ...ένα από τα εργοστάσια που έφτιαχνε δερμάτινα [είδη] τα οποία εξάγονταν, τότε, στο εξωτερικό. Κατασκεύαζαν τσάντες, κυρίως, κι έτσι εφέρναν σπίτι οι γονείς μου κάποιες από τις μηχανές που βάζουν την μπούκλα... Είναι πρέσες οι οποίες βάζουν το... ένα κουμπί μέσα ... στο άλλο κουμπί και [έτσι] εργαζόμασταν όλοι. Κι εμείς ... μόλις μπορούσαν τα χέρια μας να... κάνουν την δουλειά, δουλεύαμε. Τότε ήμουν γύρω στα 8-9 μου. Επίσης, η μητέρα μου τα πρωινά πρόσεχε παιδιά άλλων οικογενειών. Έχω σίγουρη ανάμνηση για τούτο. Εμένα η αίσθησή μου είναι ότι η μαμά μου, όπως πάρα πολλές γυναίκες της ηλικίας της, έκανε την εργασία που κάνουν τώρα οι κοπέλες από ...τις Φιλιππίνες και [τη] Σρι Λάνκα. Αλλά ήταν πολύ περήφανη [κλαίει], δεν ήθελε να ομολογήσει στα παιδιά της ότι κάνει τούτο το πράγμα. [κλαίει] Έζησα πάρα πολύ έντονα κάποια από τούτα τα πράγματα. ...Τον πατέρα μου δεν το βλέπαμε. Ερχόταν από μια δουλειά και πήγαινε σε άλλη δουλειά. ...Η μαμά μου, για να αντέξει την πραγματικότητα, ιυοθέτησε μια πολύ σκληρή στάση προς τη ζωή. [Αυτή η στάση της] ...σημάδεψε τις ζωές όλων μας και της ίδιας και της οικογένειας της κι εμένα. ...Πολύ αργότερα κατάλαβα ... πώς μας σημάδεψαν τούτα τα γεγονότα και για τα οποία δεν μιλάει κανένας. [Σ’] ευχαριστώ πάρα πολύ που δίνεις [αυτή] την ευκαιρία, και σ’ εμένα και σε άλλους ανθρώπους... [κλαίει] Έχω πάρα-πάρα πολλές σποραδικές αναμνήσεις από εκείνη τη μικρή ηλικία ... των 4 ως 7. Και... είναι εντυπωσιακό ότι κάποιες από τις αναμνήσεις μου για πράγματα που είναι τόσο κουφά πλέον χαράχτηκαν ανεξίτηλα μέσα μου. [είναι συγκινημένος] ...Τα παπούτσια μας δεν τ’ αλλάζαμε. Δεν... υπήρχε η οικονομική δυνατότητα ν’ αγοράζουμε καινούρια παπούτσια. ...Τα [φορούσαμε] μέχρι που να διαλυθούν! ...Είχαμε έναν ... τσαγγάρη στη γειτονιά ο οποίος, θυμάμαι, ότι πηγαίναμε και μας τα κάρφωνε [τα παπούτσια] με σπόντες, δηλαδή είχε μικρά καρφάκια και τα κάρφωνε. Και για μένα τα παπούτσια ... συμβολίστηκαν μέσα μου... με πάρα πολλούς τρόπους ως ...εκείνο το αντικείμενο που με δραπετεύει από την πραγματικότητα. Θυμάμαι ότι ...ο θείος μου ο Μιχάλης, ο αδελφός του πατέρα μου, εργαζόταν στην Cyprus Airways και όταν ήμουν 9-10 χρονών μου έφερε από τα αφορολόγητα του αεροδρομίου ή της Cyprus Airways, δεν ξέρω από πού, ...το πρώτο ζευγάρι Adidas[!], το οποίο ... φορούσα για τρία χρόνια. Adidas Wimbledon, το θυμάμαι ως τώρα. Και πιάνω πολύ συχνά τον εαυτό μου όταν δεν είμαι καλά συναισθηματικά, πάω και αγοράζω παπούτσια. Είναι το μόνο πράγμα... είναι η μόνη καταναλωτική αγορά που κάνω, αλλά μου έμεινε από τότε ότι ας πούμεν ήρθαν τούτα τα παπούτσια και άλλαξα ξαφνικά status επειδή έχω καινούρια παπούτσια. Το άλλο πράγμα που θυμάμαι πολύ έντονα είναι ότι δεν υπήρχε η δυνατότητα να αγοράζουμε γλυκά [στο σπίτι] κι έτσι τα κλέβαμε. ...Ο κύριος Χαρίλης... είχε ένα μικρό μπακάλικο ... απέναντι από το σπίτι που μέναμε. ...Πηγαίναμε, πιάναμε και αρπάζαμε κουφετούλες ....και φεύγαμε. Πολλά χρόνια μετά κατάλαβα ότι ο άνθρωπος ήξερε. ...Δηλαδή [είναι συγκινημένος] ήταν ένας από εκείνους τους ανθρώπους, οι οποίοι καταλάβαιναν πώς ζούσαμε και είχε το βάζο εκεί, σε περίοπτη θέση, γύριζε πάντα να κάνει κάποια άλλη δουλειά και είμαι 100% σίγουρος ότι ο άνθρωπος γνώριζε ότι όλα τα παιδιά της γειτονιάς [γελάει] έπαιρναν τις κουφετούλες που ήταν τυλιγμένες μέσα σε διάφανο χαρτί με χρώματα. Κι έτσι [ήταν] [κλαίει και γελάει μαζί] η παιδική μου ηλικία... Αργότερα, εκτίμησα κάποιους ανθρώπους, αλλά [άρχισα] να απεχθάνομαι ...κάποιους άλλους. [είναι συγκινημένος] Οι άνθρωποι της γειτονιάς, με εξαίρεση τη σπιτονοικοκυρά ...η οποία μας συμπεριφέρθηκε σαν απόβλητο, μας υποδέχτηκαν ... με ανοιχτές αγκάλες... ανθρώποι όλων των κοινωνικών τάξεων. Θυμάμαι τους περισσότερους από τους φίλους μου, [με ηλικίες] από 4-5 χρονών μέχρι το τέλος του δημοτικού, ήταν παιδιά της γειτονιάς. Πηγαίναμε σπίτι τους όποτε θέλαμε, μας κερνούσαν. Υπήρχε μια κοινοτική αντίληψη ότι συνέβη κάτι τραγικό στον τόπο και πολλοί άνθρωποι [το] έβγαλαν τούτο ...στη συμπεριφορά τους, [όπως] με το να μας δίνουν ρούχα των παιδιών τους που μεγάλωσαν. Ένα άλλο πράγμα που κατάλαβα ...πολύ νωρίς, [ίσως] στα 7-8 μου, είναι ότι ...πολύ από το κεφάλαιο της Κύπρου, χτίστηκε ...στις πλάτες μας, στις πλάτες των προσφύγων. ...Θυμάμαι τους γονείς μου που δανείστηκαν [από] πολύ νωρίς ένα ποσό για ν’ αγοράσουν ένα οικόπεδο. ...Το οικόπεδο ξεκίνησαν να το χτίζουν ύστερα από έξι χρόνια, ...στα 12 μου, και οι γονείς μου έζησαν όλη τους τη ζωή, μέχρι τη σύνταξη του πατέρα μου, μες το χρέος. Τούτα τα πράγματα διαμορφώσαν μέρος του χαρακτήρα [μου]. ...Δεν ανεχόμουν ποτέ την κοινωνική αδικία, όπου κι αν την έβλεπα. Ακόμα και στο σχολείο συγκρούστηκα ...και με δασκάλους, ίσως δίκαια, ίσως άδικα. Όταν... αισθανόμουν ότι γίνετε κάτι άδικο δεν μπορούσα να... [μείνω άπραγος]. Αλλά βίωσα τούτα τα πράγματα στη δική μου τη ζωή και ...στη ζωή άλλων ανθρώπων, σαν σε ταινία...
ΝΧ: Ανέφερες νωρίτερα ότι για κάποιο διάστημα, μέχρι να κλείσει οριστικά, επιτρεπόταν η διέλευση της Πράσινης Γραμμής; Είχες περάσει κι εσύ; Τι θυμάσαι;
ΣΑ: Εγώ δεν πήγαινα. Η ανάμνησή μου είναι ότι πήγαιναν, άρα υπήρχε η δυνατότητα, ως κάποια στιγμή, να έχουν πρόσβαση στο σπίτι. ...Θυμάμαι [όμως] τον τρόμο, δηλαδή πήγαιναν με κίνδυνο [της ζωής τους]. Το συναίσθημα που έχω είναι ο τρόμος [που ένιωθα] ότι θα γίνουν πράγματα. Δεν ξέρω αν ήταν παράτολμο ή όχι, ούτε μπορώ να το κρίνω, αλλά το συναίσθημά μου είναι ο τρόμος γύρω από το γεγονός. Δεν ξέρω περισσότερες λεπτομέρειες. ... [Αργότερα], άνοιξαν τα σύνορα. Το πατρικό μου σπίτι είναι στην οδό Ελευσίνος στην Ομορφίτα, Καϊμακλί. Έχω κάποιες αναμνήσεις του πώς είναι το σπίτι, αλλά όταν άνοιξαν τα σύνορα, ...την πρώτη Κυριακή μετά το άνοιγμα, πήρα το ποδήλατό μου και προσπάθησα να πάω να βρω το σπίτι. ...Απογοητεύτηκα πάρα πολύ, διότι όλη η περιοχή είναι ένα τεράστιο στρατόπεδο. Εγώ έλπιζα ότι θα πάω και θα βρεθώ στην περιοχή του σπιτιού [και] θα το αναγνωρίσω. Αλλά όσο κι αν προσπαθούσα να πάω στην περιοχή, [λόγω των] στρατοπέδων [δεν είχα] ...καν πρόσβαση στο... πατρικό μου σπίτι. Δεν υπάρχει τρόπος να πας. Η περιοχή είναι περικυκλωμένη από στρατόπεδα του ειρηνευτικού στρατού. Όταν ήμουν παιδί, πριν πάω δημοτικό, πηγαίναμε και το βλέπαμε. Θυμάμαι ότι πηγαίναμε σε κάποιο ...από τα φυλάκια της Εθνικής Φρουράς και οι γονείς μου μού έδειχναν το σπίτι, ...το οποίο ήταν μες την Πράσινη Γραμμή. Το πιο εντυπωσιακό πράγμα που έχει μείνει μέσα μου, [σαν] φωτογραφία [ή] εικόνα, είναι ότι ήταν το σπίτι μας και πίσω [του] υπήρχε ένα [ψηλό] κτίριο με έναν στρατιώτη του τουρκικού στρατού πάνω [του]... Προσπάθησα πηγαίνοντας [περιφερειακά, διότι] δεν υπάρχει πρόσβαση μέσω της Πράσινης Γραμμής. Τώρα έχει γίνει απαγκίστρωση [και] ...τα φυλάκια είναι ακόμα πιο μακριά και δεν μπορώ καν να το δω από τη δική μας πλευρά. ...Απέτυχα πλήρως στην προσπάθεια να το δω... να το βρω. Το μόνο πράγμα που μένει μέσα μου από εκείνο το σπίτι είναι κάποιες αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας, πολύ... λίγες, η εικόνα που [προανέφερα] και η προσφυγική μου ταυτότητα που γράφει Ελευσίνος 4. [μεγάλη παύση]
ΝΧ: Πώς αισθάνθηκες τη στιγμή που φεύγατε από το σπίτι την ημέρα της εισβολής; Ήξερες το λόγο για τον οποίο φεύγατε; Διερωτήθηκες ή ρώτησες γι’ αυτό; Ή λόγω του νεαρού της ηλικίας σου ίσως δεν αναγνώριζες ποιό είναι το παιχνίδι και ποιά η πραγματικότητα;
ΣΑ: Τα πράγματα που μπορώ να πω τώρα, είναι η αντίληψή μου σήμερα. Δηλαδή ...οι ...αναμνήσεις που έχω είναι σε δισδιάστατες εικόνες, όπως τα όνειρα. ...Αυτό που σίγουρα γνωρίζω για τον εαυτό μου είναι ότι δεν συμμετείχα στο τι γινόταν. Κάτι γινόταν συναισθηματικά μέσα μου, το οποίο βίωνε την πραγματικότητα όχι [όμως] στην ολότητά της. Υποθέτω ότι είναι η μεγάλη αίσθηση κινδύνου, διότι βίωσα[!] την αίσθηση κινδύνου. Η συζητήση της μαμάς μου και του μπαμπά μου ήταν τόσο έντονη που δονούμουν[!] από τα λόγια τους. ...Ούτε καν άκουγα, απλώς ένιωθα τη δόνηση από το συναίσθημα που [δημιουργείτο]... από τη συζήτηση. ...Αλλά μετά από εκείνο, όλα[!] τα υπόλοιπα είναι όπως βλέπεις μια μαυρόασπρη ταινία του 1900 και βλέπεις τις εικόνες, αλλά εσύ δεν είσαι εκεί, δεν κατοικείς μέσα στο σώμα σου, δηλαδή είναι κάπου αλλού η συνειδητότητα. Κι έτσι βίωσα τα πράγματα. ...Έχω την ανάμνηση ακριβώς όπως σ’ ένα όνειρο. Είναι η γιαγιά μου με τον αδελφό μου που κλαίει πάνω στα πόδια της, τον βλέπω, γυρίζω βλέπω τη μαμά μου, γυρίζω βλέπω τα αεροπλάνα που βομβαρδίζουν σ’ όλο το δρόμο... αλλά δεν είμαι... εγώ. Είναι το κενό ... που βιώνει το σώμα. Κενό από συναίσθημα, κενό από συνείδηση, είναι απλώς μια κάμερα που καταγράφει πράγματα. Έτσι τα βίωσα ...την ημέρα εκείνη.
ΝΧ: Ρώτησες πού πάτε ή ήταν μέρος του ‘πάμε κάπου’;
ΣΑ: Ήταν μέρος του φεύγουμε, δηλαδή το αίσθημα είναι φεύγουμε να γλιτώσουμε. Εκείνο το βίωσα πολύ έντονα. Με πήρε ο πατέρας μου για να με βάλει μες το αυτοκίνητο. Δεν χρησιμοποίησε βία, αλλά χρησιμοποίησε ...ταχύτητα και θυμάμαι ...την αίσθηση του επείγοντος, την οποία δεν ξαναβίωσα τόσο έντονα. Και έτσι γνώριζα ότι κάτι γίνεται εδώ, πέρα από μένα [και] πολύ πιο έντονο απ’ ότι είναι η ζωή μου συνήθως... [Αυτά] τα δύο είναι τα συναισθήματα. Η αίσθηση του επείγοντος και η αίσθηση του κινδύνου. Και μετά μια πλήρης αποκόλληση από την πραγματικότητα και το βίωμα της πραγματικότητας απλώς ως ένα κενό σώμα, [χτυπάει το χέρι του ρυθμικά στο τραπέζι] που καταγράφει πράγματα.
ΝΧ: Ανέφερες ότι ζούσες την αγωνία μέσα από την αγωνία των άλλων, ότι δεν υπήρχε συναίσθημα ή ίσως δεν ήξερες πώς να το διαχειριστείς.
ΣΑ: ...Ερμηνεύω [παλαιότερα γεγονότα] ...μέσα από πράγματα που βίωσα πιο μεγάλος. ...[Όπως] όταν συμβαίνει κάτι τόσο τρομακτικό που αποκολλάται η ψυχή μας από την πραγματικότητα και βιώνει τα πράγματα μόνο σε πολύ βασικό επίπεδο. ...Όπως όταν έχεις εμπλακεί σε κάποιο δυστύχημα, διότι μου έτυχε... Είναι σαν μια μορφή προστασίας, το τι...καταλαβαίνω τι γίνεται, να μην το βιώνω και αποκολλάται εκείνο το κομμάτι από εμάς και βιώνει τα πράγματα [στιγμιαία παύση] μέσα από ένα πολύ ...πιο απλό επίπεδο ύπαρξης. Δεν ξέρω αν το περιγράφω καλά. ...Όταν ήμουν μεγάλος και ενεπλάκησα σ’ ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα ήταν ακριβώς η ίδια ... εμπειρία μου. Είναι ίδια με την εμπειρία που είχα όταν ήμουν 4 χρονών. Ενώ τώρα που είμαι εδώ μετέχω με όλη την ύπαρξή μου, ...τα συναισθήματά μου ρέουν, ο ψυχισμός μου κινείται... Και είναι στιγμές κινδύνου... [που] συμβαίνει κάτι άλλο. Έτσι το βίωσα, με μόνα καθαρά τα συναισθήματα ...πριν μπω μες τ’ αυτοκίνητο [την ημέρα της εισβολής]. Δηλαδή από την ώρα που μπήκα μες τ’ αυτοκίνητο ήταν [σαν να] έσβησε ...ένας διακόπτης και έσβησε η συνειδητότητα, έσβησε η δυνατότητα της ψυχής να παρεμβαίνει μες τα πράγματα και απλώς τα βίωνε ως μια κάμερα που καταγράφει. Ή [σαν] ...ένα μηχάνημα που ακούει ...τους ήχους και είναι καταπληκτικό ότι ...ο μόνος[!] ήχος που έχω μέσα από κείνα όλα τα γεγονότα είναι το κλάμα του αδελφού μου... Και [αυτό] επαναλαμβανόταν πολύ έντονα. [Αργότερα] ο αδελφός μου έκλαιγε με τον παραμικρό θόρυβο: χτυπούσε η πόρτα έκλαιγε, ακούγονταν βροντές έκλαιγε. Ένα άλλο πράγμα που θέλω να προσθέσω είναι ότι, μέσα μου, ως παιδί ...πάλευαν ...τα συναισθήματα του ‘δεν θέλω να καταλαβαίνει κανένας ότι είμαι διαφορετικός’. Ήθελα κι εγώ να ανήκω, ήθελα ...να μην βιώνω τη διάκριση εις βάρος μου. Αλλά υπήρχε και μια σιωπηλή συνωμοσία ανάμεσα σε όλους μας [τα προσφυγόπουλα]. Μπορούσα να δω οποιοδήποτε[!] παιδί, και να ξέρω αν είναι πρόσφυγας ή όχι. ...Κάτι σαν ...μια αδιόρατη σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους που υπέφεραν ή υποφέρουν από τέτοια πράγματα. Έτσι βλέπεις τον άλλον και καταλαβαίνεις αμέσως ότι υπάρχει μια σύνδεση κάπου. Και τούτο διατηρήθηκε... [και μετέπειτα]. ...Καταλαβαίνω ότι οι ανθρώποι, οι οποίοι προσφυγοποιηθήκαμε, πολύ εύκολα έχουμε πράγματα να πούμε, σε όλα τα επίπεδα της... ζωής. Επίσης καταλαβαίνω ότι βίωσε τούτος ο λαός, βιώσαμε οι Έλληνες της Κύπρου, τη βίαιη... παραβίαση των ζωών μας και καταδικαστήκαμε να μην μιλούμε για τούτα τα πράγματα. Είναι ... σαν ένα μακρινό γεγονός που έγινε σε μια άλλη χώρα, σε άλλους ανθρώπους και όταν ακούω ανθρώπους να μιλούν για τούτο το πράγμα είναι σαν να ...είναι στη σφαίρα της φαντασίας. Ενώ συνέβη σε μας..., συνέβη μες τη ζωή μου. Όταν είδα το Lord of the Rings, ...το 2[;], που ξεκινούσαν οι ανθρώποι να... πάνε πάνω στα βουνά να γλιτώσουν, έκλαιγα μες το σινεμά, διότι βίωσα τούτο το πράγμα. Δηλαδή μπορώ να ταυτιστώ με τον πρόσφυγα οπουδήποτε κι αν είναι. Το ανάθεμα το μαύρο είναι [ότι] ταυτίζομαι με τους ανθρώπους γιατί το έζησαν. Και... νιώθω ότι υπάρχει μια έλλειψη επικοινωνίας [με] τους ανθρώπους που δεν το έζησαν, και κυρίως [όσους] ...είναι από άλλες πόλεις, τα παράλια, τους οποίους δεν τους άγγιξε πολύ τούτο το πράγμα,. Επίσης βίωσα πράγματα, όπως το αγκάλιασμα του υπερκαταναλωτισμού από κάποιους από τους πρόσφυγες. Εγώ δεν το έζησα..., αλλά βλέπω ότι πάρα πολλά από τα παιδιά που μεγαλώσαμε μαζί μόλις αποκτήσαν χρήμα στα χέρια τους, [ήταν] ...όπως ο ...διψασμένος ...μες την έρημο [που] ...μόλις δει νερό να μην μπορεί να σταματήσει. Πάρα πολλά παιδιά, με τα οποία μεγάλωσα, έζησαν με στερήσεις να βουτούν μες το εμπόρευμα. Ως παιδί, θυμάμαι πολύ έντονα τη διατροφή μας, ότι στερείτο πραγμάτων. Όχι[!] των βασικών, ουδέποτε πεινάσαμε, αλλά θυμάμαι πάρα πολύ έντονα ότι, ως την ηλικία των 9-10, τούτα που είναι τα επιπλέον σ’ ένα τραπέζι, δεν υπήρχαν σπίτι μου. ...Η οικογένεια μου έζησε στα όρια της φτώχειας. ...Δεν μπορώ να πω για μας ότι είμασταν φτωχοί σε σχέση με τους συμμαθητές μου, που δεν είχαν σπίτι να μείνουν και μέναν μέσα σε παράγκες, αλλά ζήσαμε ...στα όρια ανάμεσα στη φτώχεια και της, ας πούμε, κανονικής ζωής. Οι γονείς μου στερήθηκαν πολλά για ...να μας τρέφουν ...και να μας μεγαλώνουν καλά. Σε όλη την παιδική μου ηλικία δεν θυμάμαι ουδέποτε[!] τους γονείς μου να βγαίνουν έξω. Δεν... είχαν[!] στιγμή[!] προσωπικής διασκέδασης. Θυμάμαι που κάναμε απεργία πείνας για να [μας] φέρουν τόνο... Το φαΐ ήταν μαυρομάτικα φασόλια και εγώ κι ο αδελφός μου κάναμε απεργία πείνας και γράψαμε ...‘κάνουμε απεργία, θέλουμε τόνο’. Και πήγε ο πατέρας μου και αγόρασε ...ένα κουτί τόνο. Επίσης θυμάμαι κάποια προϊόντα, τα οποία ασκούσαν μαγεία[!] πάνω μου. Οι σοκολάτες ... ήταν όπως ο παράδεισος, ...τον οποίον δεν μπορείς ...να έχεις. Είναι απίστευτο ότι εγώ έζησα τούτα τα πράγματα. Τώρα ζω σε μια κοινωνία που έχει τα πάντα, [κι] εγώ δεν μπορούσα να έχω σοκολάτα ως τα 10 μου. Ήταν ...το έξοδο που αν γινόταν, θα έπαιρνε τον οικονομικό προϋπολογισμό της οικογένειας από κάτω. Θυμάμαι την... αβάσταχτη[!], τεράστια[!] απόλαυση που παίρναμε τρώγωντας ρέγγα [γελάει], η οποία ήταν είδος πολυτελείας και ήταν τόσο φτηνή[!] που μπορούσαμε να την έχουμε, ενώ τώρα είναι πανάκριβη! Ή άλλα προϊόντα όπως το βούτυρο μες το τενεκεδάκι. Είναι καταπληκτικό πώς, ως παιδί, κατέγραψα τη μαγική πράξη του να ανοίγεις[!] το βούτυρο, με εκείνο το [μεταλλικό κλειδί] που γυρίζει... Οι φρυγανιές που κάναμε στη φωτιά πάνω στη... σχάρα. ...Η παιδική μου ηλικία, γύρω από εκείνη την περίοδο, είναι χαραγμένη από γεύσεις, μυρωδιές, κυρίως γαστρονομικές απολαύσεις... Καταλαβαίνω γιατί οι άνθρωποι καταφεύγουν στο φαΐ, όταν υπάρχει και εκεί που υπάρχει. Είναι μια σταθερή αξία μες τη ζωή,. Το άλλο καταπληκτικό πράγμα, [του οποίου] έχω ανάμνηση, είναι ότι για να κάνουμε μπάνιο, έβραζαν το νερό. Το σπίτι μας είχε ένα θερμολουτήρα, ο οποίος είχε το ντεπόζιτο και έβαζες ξύλα από κάτω. ...Ήταν ενάντια[!] σε κάθε βασική αρχή ασφάλειας [για] τη ζωή μας [το] ...να φτιάχνεις τη φωτιά μες το μπάνιο. ...Το διοξείδιο του άνθρακα ήταν ...μες το δωμάτιο, αλλά η μυρωδιά του ξύλου είναι τόσο γλυκιά για μένα διότι ήταν συνδεδεμένη ...με το μπάνιο. Παίζαμε, επίσης, σε χώρους που δεν υπάρχουν πλέον, όπως οι σπηλιές της Αγίας Παρασκευής και ...οι σπηλιές στην περιοχή ...της Παιδαγωγικής Ακαδημίας. Όλη[!] η περιοχή ήταν γεμάτη σπηλιές και μπαίναμε μέσα και ήταν άλλος[!] κόσμος. ...Περνούσαμε ώρες[!] μέσα στις σπηλιές. Τώρα είναι χτισμένα, ...δεν υπάρχουν ούτε για δείγμα. ...Όπως ...το [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] Σκαλί Αγλαντζιάς ή το άλλο ...στο πάρκο του Στροβόλου, [στην] Ακρόπολη, αλλά πολύ πιο άγρια πράγματα. ...Μικρά λαγούμια να μπαίνεις μέσα. Και πολλά από τούτα υπήρχαν ως τον καιρό που ...πήγα δημοτικό και σιγά-σιγά ξεκίνησαν να τα καλύπτουν, να χτίζονται. ...Ζώντας τούτες όλες τις δυσκολίες στην παιδική μας ηλικία, χανόμασταν μες το παιχνίδι με διάφορους τρόπους. ...Ολόκληρη η παιδική μου ηλικία, πριν ...πάω δημοτικό, [από] το ’74 ως [το] ’77 είναι ένα απέραντο παιχνίδι.
ΝΧ: Ως προσφυγόπουλο ένιωθες τη διάκριση όταν έπαιζες με τους συνομιλήκους σου;
ΣΑ: Στο παιχνίδι δεν υπήρχε διαφορά. Είμαστε όλοι ίσοι μες το παιχνίδι και δεν αισθάνθηκα ποτέ διαφορετικός. Στα μάτια των περισσότερων παιδιών ουδέποτε αισθάνθηκα διαφορετικός. Ήταν οι μεγάλοι που έκαναν την αίσθησης της... διαφοράς, ...δεν ήταν τα παιδιά. ...Με τα παιδιά της γειτονιάς μου κάναμε αγώνες, κάναμε ό,τι φανταστείς, παίζαμε, και οι περισσότεροι δεν ήταν πρόσφυγες. Στη γειτονιά που έμενα εγώ, επειδή ενοικιάσαμε [σπίτι], προσφυγική οικογένεια είμασταν [μόνο] εμείς και δύο γειτονιές παρακάτω [υπήρχαν και] κάποιοι άλλοι πρόσφυγες που [είχαν] ενοικιάσει. Αλλά δεν αισθάνθηκα ποτέ μου διαφορά παίζοντας με τους φίλους ή τις φίλες μου. Μια άλλη, πολύ έντονη, ανάμνηση που είχα [από] τούτη την ηλικία είναι τα πρώτα μου ερωτικά σκιρτήματα. ...Θυμάμαι ότι αισθανόμουν έλξη για την ξαδέλφη μου και το βίωνα μεν ως διαφορετικό είδος έλξης ...αλλά ήταν πεντακάθαρη έλξη προς ...το θηλυκό που ήταν η ξαδέλφη μου...
ΝΧ: Πώς διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα σου όλες αυτές οι εμπειρίες, η προσφυγιά; Μου ανέφερες τη σκληρή στάση της μητέρας σου. Όντας μεγαλύτερος τη θεωρείς δικαιολογημένη, μπορείς να τη καταλάβεις καλύτερα; Και τελικά, νιώθεις πικρία ή τυχερός που βίωσες αυτές τις καταστάσεις;
ΣΑ: ...[Ειδικά] η τελευταία ερώτηση είναι τόσο πολύπλοκη ...που δεν ξέρω τι να απαντήσω. ....Ξέρω ότι επείδή βίωσα τούτα τα πράγματα διαμόρφωσαν το ποιος είμαι. Και διαμόρφωσαν κάποιες πτυχές του χαρακτήρα μου, πολύ έντονα οι οποίες θα με συνοδεύουν ώσπου να πεθάνω. ...Αγκάλιασα την αγάπη και την ελευθερία σε πάρα πολύ μικρή ηλικία. Το ότι είχα συρματοπλέγματα μες το σπίτι μου με έκανε ...να θέλω να σπάσω ό,τι συρματόπλεγμα υπάρχει. Και με συντροφεύει πάρα πολύ τούτο το πράγμα. Δεν μπορούσα να ανεχτώ την αδικία από κανέναν και τούτο το πράγμα πολύ... συχνά στη ζωή μου με έφερνε σε συγκρούσεις με ...όλους τους θεσμούς, με δασκάλους, με τα σχολεία, με συμμαθητές, ...με τους μηχανισμούς [της κοινωνίας] ...ως ενήλικας. Επίσης... διαμόρφωσε μια απέραντη αγάπη για πράγματα, ας πούμε όπως η ελευθερία, για το να μπορείς να παίζεις ανέμελος, να μπορείς να βιώνεις την ύπαρξη χωρίς απειλή. Συνέβησαν κάποια πράγματα στο σχολείο, άσχετα με την προσφυγιά. ... Για δύο χρόνια, υπέμεινα το bullying στο σχολείο, από κάποιο συμμαθητή μου και αναγκάστηκα να πάρω εγώ το νόμο στα χέρια μου, διότι κανένας δεν με προστάτευε. Τούτα όλα, τούτες οι εμπειρίες με κάνουν να καταλάβω ότι αν δεν αγωνιστείς για τα πράγματα που δικαιούσαι, δεν θα το κάνει κανένας για σένα. Κι έτσι διαμόρφωσε όλη την πορεία της ζωής μου. Ένα άλλο πράγμα που μου συνέβη τότε, [χωρίς να] ...το καταλάβω, είναι το ότι αγάπησα τον πολιτισμό μου, σε ερωτικό, ας πούμε, βαθμό. Οι ιστορίες που διάβαζα ως παιδί, τα βιβλία με τα οποία ασχολούμουν, η μελέτη της ιστορίας. Ήταν καταπληκτικά τα βιβλία της ιστορίας μας είχαν πάρα πολύ ωραία σχέδια και χανόμουν μέσα στα σχέδια. Ο πολιτισμός μου χωρίς να το καταλάβω έγινε το όχημα για να καταλαβαίνω τον... τον κόσμο και μελετώ καθημερινά πράγματα από τον πολιτισμό μας... Το ...κύριο πράγμα που έκανε η προσφυγιά σ’ εμένα [είναι] ότι διαμόρφωσε μέσα μου μια αδυσώπητη ανάγκη να αγωνιστώ. Για άλλους δεν έκανε τούτο το πράγμα, [σ’] εμένα έτσι... έγινε.
ΝΧ: Η ανάγκη αυτή αφορά συγκεκριμένο θέμα ή είναι γενικότερο;
ΣΑ: ...Και γενικότερα αλλά και για τον τόπο μου. [Όπως] όταν ακούω τούτα τα πράγματα που λένε οι διάφοροι πολιτικοί ...στην τηλεόραση. Δεν βλέπω τηλεόραση γιατί νευριάζω τόσο πολύ. Όλοι τούτοι που έκαναν τις καριέρες τους πάνω στις πλάτες μας και τώρα προσπαθούν να μας ξεπουλήσουν. Χρειάζεται να γνωρίζουν ότι άνθρωποι σαν εμένα δεν πρόκειται να το δεχτούν ποτέ, δεν πρόκειται να το δεχτώ. Εγώ δεν έχω ανάμνηση από το σπίτι μου, το σπίτι των παιδικών μου χρόνων, αλλά μπορώ να συναισθανθώ τον πόνο και την ανάγκη όλων των ανθρώπων σαν εμένα, από 0 ως 100 χρονών, και δεν είμαι διατεθειμένος ...να αφήσω οποιονδήποτε να διαπραγματευτεί το δικαίωμα που έχω ως άνθρωπος και να το υποβαθμίσει. Αν θέλουν να υποβαθμίσουν το δικό τους ας το κάνουν, αλλά όχι το δικό μου και όχι των άλλων ανθρώπων. Μεγάλωσα με ανθρώπους περήφανους, [είναι συγκινημένος] ανθρώπους οι οποίοι δεν προάγονταν, διότι αρνούνταν [χτυπάει έντονα και επανειλημμένα το χέρι του στο τραπέζι] να μπουν μες τα κόμματα. Το ζήσαμε στην οικογένειά μου τούτο το πράγμα... [κλαίει] Να ζω την περηφάνεια των ανθρώπων [που] ...δεν θα πάνε να υποχρεωθούν σε κανέναν για να αναδειχτούν. [κλαίει] Και τούτο το πράγμα με διαμόρφωσε, [κλαίει] δεν μπορώ να το σβήσω από πάνω μου. [κλαίει] Έχω άπειρα παράπονα από τους γονιούς μου, για την σκληρότητα με την οποία μεγάλωσα, αλλά τους καταλαβαίνω και τους αγαπώ. [είναι συγκινημένος] Υπάρχουν πράγματα που χρειάζεται, να γεφυρωθούν ανάμεσά μας, διότι εκείνοι ...έμαθαν να αποφεύγουν την πραγματικότητα, με έναν τρόπο, για να επιβιώσουν. Αλλά τους αγαπώ και τους καταλαβαίνω... Έζησα μέσα στον αυταρχισμό και τη φαλλοκρατία της αντρικής κοινωνίας της Κύπρου και προσπαθώ να τ’ αποβάλλω, αλλά ταυτόχρονα δυστυχώς τους καταλαβαίνω. ...Για μένα το πιο δύσκολο πράγμα είναι να καταλαβαίνεις κάποιον και να μην μπορείς να δεχτείς τη συμπεριφορά του. Νιώθω ότι πολλοί από τους ανθρώπους της... [αναστενάζει] γενιάς των πατεράδων μας έμειναν τα μικρά παιδάκια με τα κοντά παντελονάκια. ...Μιλούμε για ανθρώπους οι οποίοι ...σχόλαγαν και πήγαιναν στην Κερύνεια, [στη] θάλασσα. Και ξαφνικά τούτα όλα έσβησαν, και η θάλασσα ήταν δυό ώρες μακριά. Και έχω τούτη την ανάμνηση ...μιας ...πολύ βαθιάς αδικίας την οποία υπέστησα κι εγώ και 200.000 άλλοι ανθρώποι και δεν μπορώ ν’ ανέχομαι μαλ... από εκείνους που κυβερνούν και οι οποίοι ουδέποτε έσκυψαν να δουν τα προβλήματα των ανθρώπων. Έχω πολύ καλή αίσθηση του ότι διάφοροι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί έχουν πλουτίσει πάνω στις πλάτες μας και ούτε εκείνο μπορώ να τ’ ανεχτώ. Έτσι με έκανε σοσιαλιστή η προσφυγιά. ...Η προσφυγιά με έκανε να αγκαλιάσω αρχές της κοινοκτημοσύνης, της κοινής ιδιοκτησίας, του κοινού αγώνα και να εκτιμώ τη συνεργασία όπου τη βρίσκω, να εκτιμώ την ελευθερία όπου τη βρίσκω και να πολεμώ την αδικία όπου τη βρίσκω. Και με συντροφεύει στη ζωή μου τούτο το πράγμα. Ψοφώ να βρεθώ με παρέες ανθρώπων οι οποίοι θέλουν ν’ αγωνιστούν ...για τον τόπο τους. Για μένα εκείνο είναι η ολοκλήρωση ...της ύπαρξης. Να βρεθώ μέσα σε παρέες ανθρώπων οι οποίοι αγκαλιάζουν κοινές αξίες και θέλουν ν’ αγωνιστούν. Θέλω κι εγώ να το βιώσω, αν γίνεται, και η έλλειψη τούτου του πράγματος στα παιδικά μου χρόνια, ...μεγαλώνοντας με έκανε να το εκτιμώ ακόμα παραπάνω. ...Μεγάλωσα με όλα τα συνθήματα ‘όλοι οι πρόσφυγες στα σπίτια τους’. ...Θυμήθηκα μια άλλη ανάμνησή μου τώρα. ...Όταν επέστρεψε ο Μακάριος ήμουν κι εγώ μες το πλήθος, καθόμουν σ’ ένα αυτοκίνητο, και δεν καταλάβαινα τι γίνεται γύρω μου, αλλά μου έκανε απίστευτη[!] εντύπωση ...το χαρτάκι με την καρφίτσα του Μακαρίου που έβαλαν πάνω μου... Θυμάμαι τη λαοθάλασσα γύρω [μου] και ότι υπήρχε το κεφάλι ενός ανθρώπου πάνω μου.
Ερευνήτρια: Θεωρείς ότι φταίει κάποιος για τα γεγονότα του ’74; Θα μπορούσαν να έχουν αποφευχθεί; Τι θα ήθελες ή τι περιμένεις να γίνει στην Κύπρο;
ΣΑ: Ως σοσιαλιστής, ως άνθρωπος που αγκαλιάζει τις αρχές ...και του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού και της αριστεράς, ...αλλά και του πολιτισμού, καταλαβαίνω ότι εκείνο που φταίει είναι ο πόθος των ανθρώπων για εξουσία. Αλλά και μέσα από τη μαρξιστική ανάλυση είναι ο ιμπεριαλισμός και το κεφάλαιο. Δηλαδή τούτα το ‘φταίμε εμείς’ και ‘φταίνε εκείνοι’ δεν με καλύπτουν. Καταλαβαίνω ότι υπάρχει ένας κεντρικός σχεδιασμός από το τέρας που ονομάζεται ιμπεριαλισμός, και δεν θα μπορούσε να αποφευχθεί η κατάσταση μες την οποία οι ανθρώποι γίνονται πιόνια μεγαλύτερων αυταρχικών σχεδιασμών. Μελετώ την ιστορία, είναι τεράστιο κεφάλαιο, ...δεν θα μπορούσα ν’ απαντήσω σε πέντε λεπτά, αλλά σίγουρα υπάρχουν άνθρωποι, οι οποίοι έχουν ευθύνες για το τι έγινε. ...Οι ευθύνες [όμως] είναι πολιτικές και σίγουρα έχει τεράστια ευθύνη ο τουρκικός μιλιταρισμός. Δηλαδή η εξωτερική πολιτική του τουρκικού κράτους έχει μια τεράστια ευθύνη, η οποία δεν μπορεί να απαλειφθεί. Και δεν μπορώ ν’ ακούω τα τρελά πράγματα που λέγονται [όπως] ότι εμείς [οι Κύπριοι] το κάναμε [ή] ...το γεγονός, το οποίο ξερίζωσε 200.000 ανθρώπους, να εξισώνεται με οτιδήποτε άλλο. Τα εγκλήματα τα έκαναν εγκληματίες, αλλά ουδέποτε ήταν η συνειδητή πολιτική της ελληνοκυπριακής πλευράς να στοχοθετήσει ανθρώπους. Δηλαδή εκείνοι οι οποίοι χώρισαν τους Τουρκοκύπριους και τους Ελληνοκύπριους ήταν οι Βρετανοί και η ΤΜΤ. ...Δεν βρίσκω συλλογικές ευθύνες στην ελληνοκυπριακή πλευρά. Το πράγμα που κάνει ο Πρόεδρος είναι αισχρό, [χτυπάει επανειλημμένα το χέρι του στο τραπέζι] [δηλαδή] να αποδίδει συλλογικές ευθύνες. Ούτε ...στους εγκληματίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου [δεν] αποδόθηκαν συλλογικές ευθύνες. Εκείνοι που έφταιγαν δικάστηκαν και καταδικάστηκαν και η γραμμή διοίκησης δεν περιλαμβάνει το γερμανικό λαό. Τι μπορεί να γίνει; Δεν μπορεί να γίνει κάτι με το παρόν σύστημα εξουσίας. Το μόνο πράγμα που μπορεί να γίνει είναι να δημιουργηθούν πυρήνες οργάνωσης, αυτοοργάνωσης και ν’ αλλάξει η δομή του κράτους. Μόνο εκείνο θα με κάλυπτε εμένα, εγώ δεν νομίζω να το ζήσω μες τη ζωή μου, αλλά αγωνίζομαι για τούτο το πράγμα. ...Μιλάμε, τώρα, για έναν κόσμο στον οποίο έχουμε υπερκαταναλωτισμό. Βλέπουμε τις αξίες να ποδοπατούνται κάθε μέρα ...στην τηλεόραση και οι πρώτοι που τις ποδοπατούν είναι οι πολιτικοί. Οπότε δεν υπάρχει σωτηρία. Η μόνη λύση είναι η επανάσταση και σε κάποια φάση, ...πιστεύω, ότι θα έρθει. Δεν ξέρω αν θα έρθει στον τόπο μας... Ο Τσε Γκεβάρα [είχε] πει ότι ‘όταν... το δίκαιο σταματήσει να μπορεί να διεκδικηθεί με τα νόμιμα μέσα που παρέχει το σύστημα, είναι καιρός για επανάσταση’. Νομίζω ότι όχι μόνο ο τόπος μας, αλλά ολόκληρη η ανθρωπότητα κινείται προς εκείνη την κατεύθυνση.
ΝΧ: Σ’ ευχαριστώ.