ORAL HISTORY ARCHIVE
Download here
Name (Ονοματεπώνυμο): Argyrou Chrystalla / Αργυρού Χρυστάλλα
Sex (Φύλο): Female (Γυναίκα)
Year of Birth (Έτος Γέννησης): 1960-1974
Place of Birth (Τόπος Γέννησης): Other (Άλλο)
Nationality (Ιθαγένεια): Other (Άλλη)
Community (Κοινότητα): Greek-Cypriot (Ελληνοκυπριακή)
Occupation (Επάγγελμα): Private Employee (Ιδιωτικός Υπάλληλος)
Refugee (Πρόσφυγας): Yes (Ναι)
Language (Γλώσσα Καταγραφής): Greek (Ελληνική)
Related to Killed or Enclaved or Missing persons (Σχετίζεται με Σκοτωμένους ή Εγκλωβισμένους ή Αγνοούμενους): Yes (Ναι)
Serving the army in some capacity at the time (Υπηρετούσε στο στρατό με κάποια ιδιότητα κατά την περίοδο εκείνη): No (Όχι)
Lived in Refugee Camp (Έζησε σε Προσφυγικό Καταυλισμό): No (Όχι)
Νικολέττα Χριστοδούλου: Λοιπόν, Χρυστάλλα, θέλω να μου πεις τι γνωρίζεις για το 1974; Θυμάσαι πράγματα από τότε;
Χρυστάλλα Αργυρού: Αρκετά. Ήμουν 10 χρονών ...τον καιρό του πραξικοπήματος. ... Δηλαδή θυμάμαι… την περίοδο του πραξικοπήματος στη Λάπηθο.
ΝΧ: Ήσουν στη Λάπηθο τότε;
ΧΑ: Στη Λάπηθο, ναι, συγκεκριμένα Παλλάδος 16. [γελάει] Απέναντι από την εκκλησία του Αγ. Μηνά. [Τότε] υπήρχαν πέντε σπίτια. Τώρα... ξεπέρασαν τους ελαιώνες, ... τις λεμονιές και ακόμα [βλέπεις] σπίτια. Αλλοιώθηκε τελείως η τοπογραφία... του τόπου. [Είναι] λυπηρό. Εν πάσει περιπτώσει. Το ’74 ήμουν, όπως είπα, 10 χρονών. Θυμάμαι ήταν καλοκαίρι, Ιούλιος. Ήταν η ώρα 6 [το] πρωί [όταν] ακούσαμε αεροπλάνα. Ήταν ...[τόσο] χαρακτηριστικό ... που τα θυμάμαι. Το σπίτι μας ήταν διώροφο, ...στους πρόποδες του Πενταδακτύλου. Ήταν το τελευταίο σπίτι και μετά [ήταν] πεδιάδα [και] θάλασσα. Βγήκαμε έξω στο μπαλκόνι ...και είδαμε τα αεροπλάνα. Θυμάμαι χαρακτηριστικά [ότι] ο πατέρας μου είπε ‘οι Άγγλοι κάνουν γυμνάσια, κάνουν ασκήσεις’... Ήταν αρκετά έντονος ο θόρυβος.
ΝΧ: Δεν ξέρατε τι συμβαίνει;
ΧΑ: Δεν ξέραμε τίποτε... τι να ξέρουμε. Και μετά ... ακούσαμε ότι έχουν αποβιβαστεί οι Τούρκοι... Πόλεμος. ...Πρωτόγνωρο για μας... για ’μένα τουλάχιστον [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] ν’ ακούσω πόλεμο... Κι έτσι στο άκουσμα πόλεμος, Τούρκος, [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] ...πανικοβλήθηκαν όλοι... Κι όπως είμασταν εκεί, μαζευτήκαν μερικοί γείτονες... Η Λάπηθος, στο βουνό, είχε σπηλιές ...που παλιά... τις χρησιμοποιούσαν οι... βοσκοί για τα ζώα. ... Δεν θυμάμαι, τώρα, πόσο μακριά ήταν... δεν [πρέπει να] ήταν πολύ μακριά, διότι ανεβήκαμε πάνω και μπήκαμε μέσα στις σπηλιές. Θυμάμαι μαζευτήκαμε σαράντα άτομα μέσα στη σπηλιά, [που είμασταν εμείς]... και [υπήρχαν] αρκετά μικρά μωρά... Θυμάμαι ο αδελφός μου, ο Νικόλας, ήταν 10 μηνών τότε... Επειδή ήταν ...6 η ώρα το πρωί, πήρε αρκετό χρόνο μέχρι να βραδιάσει [και έτσι] βλέπαμε κάτω στη θάλασσα που μαζεύονταν πλοία. Θυμάμαι δηλαδή πάρα πολύ χαρακτηριστικά το πώς ήταν τα πλοία. Ήταν μία γραμμή μέσα στη θάλασσα και συνεχώς [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] έβαλλαν [με] οβίδες πάνω στο βουνό και κάθε φορά που έπεφτε η οβίδα ... τραντάζονταν η σπηλιά και τα μωρά αρχίζαν να κλαίνε. Δηλαδή ήταν ένα αίσθημα... πολύ ... τρομακτικό για μια παιδική ψυχή να ζήσει τούτο το... γεγονός... Ίσως ήξεραν τι βομβάρδιζαν; Δηλαδή να έβλεπαν ότι μέσα στη σπηλιά ήταν κόσμος; Το δε στόμιο της σπηλιάς ήταν πάρα πολύ μεγάλο, φαινόταν ... από τη θάλασσα. Μπορούσαν κάλλιστα να ανατινάξουν τη σπηλιά, δεν νομίζω να... ήταν τόσο άστοχοι...
ΝΧ: Θυμάσαι τι έκαναν οι μεγαλύτεροι; Ήξεραν τι συνέβαινε;
ΧΑ: ...Τι να κάνουν; Ήταν εκτός... Είχαμε ένα τρανζίστορ μαζί μας και ακούγαμε ειδήσεις, τις [οποίες] έλεγαν σποραδικά. Σε κάποια φάση έκαναν ανακοίνωση ...για στρατεύσιμους. Όσοι ήταν στρατεύσιμοι κατέβηκαν [από το βουνό]. Ο πατέρας μου δεν ήταν, διότι ... το ’63 που έγιναν [τα άλλα γεγονότα] είμασταν στην Αυστραλία ... και η κλάση του δεν ήταν μέσα ...ηλικιακά... Αλλά κάποιοι συγγενείς μας και φίλοι κατέβηκαν κάτω [για] να πάνε να καταταγούν. Θυμάμαι χαρακτηριστικά τον [αναστενάζει] Γρηγόρη , ξάδελφος, που ήταν νιόπαντρος και ...το μωρό τους ήταν μηνών... ημερών μάλλον... Μόλις το άκουσε [την ανακοίνωση] ... έφυγε, δηλαδή ούτε να γυρίσει πίσω. Και του φώναξε η γυναίκα του ... ‘Γρηγόρη, το κλειδί του σπιτιού’ και της λέει ‘έχει άλλο...’ ...σε κάποιο χώρο που της είπε ότι υπάρχει το άλλο κλειδί. Και έφυγε και ούτε ξαναγύρισε, είναι αγνοούμενος.
ΝΧ: Οι στρατεύσιμοι δεν ήταν στις θέσεις τους; Ο κόσμος δεν γνώριζε;
ΧΑ: Δεν ήταν ενήμερος... Από πού να ξέρουν; Ένα καλό πρωί [του] καλοκαιριού ξυπνάς και... ....Αυτοί που ήταν μες τα πολιτικά ...ήξεραν. ...Τότε που μιλούσαν όλοι ‘μην κάνετε [πραξικόπημα] γιατί... θα έρθει κάποια περίοδος που μπορεί να γίνει και πόλεμος’, αυτοί το ήξεραν. Δηλαδή ήταν ενήμεροι ότι αν γινόταν πραξικόπημα ήταν να γίνει κι ο πόλεμος. Ήταν... φυσικό επακόλουθο. Αλλά ..στα χωριά, ...στην ησυχία σου [γελάει] ξυπνάς και βλέπεις τα αεροπλάνα, πού να ξέρεις ότι είναι πόλεμος; Δηλαδή ήταν όλα προσχεδιασμένα. ...Τώρα ...που είμαι κι εγώ πιο μεγάλη και καταλαβαίνω τι ...συμβαίνει. ...Τους φέραμε, τους καλοδεχτήκαμε τους Τούρκους με τα χέρια μας, δηλαδή θελήσαμε εμείς οι ίδιοι [λόγω του πραξικοπήματος] να τους ανοίξουμε το σπίτι διάπλατα για να μπουν μέσα. ... Τώρα πιάσαμε άλλη [συζήτηση]... Αλλά το τι θέλαμε να γίνει και το τι έπρεπε να γίνει... Έπρεπε ... να σκεφτούμε το αποτέλεσμα και μετά να κάνουν εκείνο που... έκαναν [το πραξικόπημα] αυτοί, τέλος πάντων, ...που [το] οργάνωσαν. Αλλά επειδή ήταν αναμεμιγμένες άλλες ...χώρες, άλλα συμφέροντα... το ένα φέρνει το άλλο και καταλήξαμε εδώ που είμαστε σήμερα. ...[Με] συνέπειες [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] που δεν θα βγούμε ποτέ από μέσα διότι όλα θα είναι εναντίον μας. Ό,τι[!] λύση και να [δοθεί] ...εμείς που είμαστε από Κερύνεια, Λάπηθο, δεν πρόκειται ... να δικαιωθούμε με ό,τι[!]... και να μας πουν, ούτε χρηματικά ούτε ηθικά ούτε [γελάει] τίποτα. [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] Δηλαδή δεν θα υπάρξει οτιδήποτε για μας.
ΝΧ: Πιστεύεις ότι συνέβαλε και η απειρία των πολιτικών σε όλα όσα διαδραματίστηκαν;
ΧΑ: Δεν μπορώ να πω ότι ήταν η απειρία των πολιτικών. ... Ήταν η απειρία του κόσμου. Στενομυαλιά. Εγώ δεν [ανήκω σε] καμιά παράταξη, ούτε δεξιούς ούτε αριστερούς ούτε κεντρώους, τίποτε, διότι ... γεννήθηκα [στο] εξωτερικό, μεγάλωσα [στο] εξωτερικό [και] έτυχε να είμαστε [στην] Κύπρο τον καιρό του πολέμου. Αλλά βλέπω ότι ο κόσμος ... παρασύρεται από ιδεολογίες, από συναισθηματισμούς... Δηλαδή είμαστε λαός που δεν... έχουμε σταθερά θεμέλια ... και να πούμε ότι ‘ναι, διεκδικούμε τούτο’... Απλώς παρασυρόμαστε από τον περίγυρό μας.
ΝΧ: Μου είπες ότι γεννήθηκες στην Αυστραλία, αλλά ήσουν στη Λάπηθο όταν έγινε η εισβολή.
ΧΑ: Όταν παντρεύτηκαν οι δικοί μου, έφυγαν το ’62 [για την] Αυστραλία. Εγώ γεννήθηκα [στην] Αυστραλία. Μετά επειδή ήθελαν να γυρίσουν πίσω στον τόπο τους, ...ήρθαν πίσω το ’67. Ο πατέρας μου έκανε δουλειές εργολαβίας στην Κερύνεια, μπετά, αναβατόρια. Είχε αρκετούς Τούρκους [που] δούλευαν κοντά του. Και επειδή ήμουν και σε μια [μεγαλύτερη] ηλικία ...μ’ έπαιρνε μαζί του. Έζησα με τους Τούρκους [όπως] ...και ο ίδιος. Ήταν πάρα πολύ καλές οι σχέσεις μας. Ο παππούς μου, από τη μεριά του πατέρα μου..., μιλούσε τα Τουρκικά. ...Στην Κερύνεια... ήταν μέσα σε τουρκομαχαλάδες, ...συναναστρέφονταν με Τούρκους, δεν είχαμε κανένα πρόβλημα. [Και] ...όταν έγινε ο πόλεμος ...[δεν] ήρθε ένας από τους Τούρκους να του πει [οτιδήποτε]. ... Οι Τουρκοκύπριοι που ήταν κοντά στον πατέρα μου, μέσα στη δουλειά, πήγαν και πολέμησαν για το... συμφέρον, το δικό τους... [Με] την πλευρά των Τούρκων. ... Πάντα... Πρέπει να το ξεκαθαρίσουμε. Δηλαδή αυτό είναι που ...λέω καμιά φορά. Και οι πολιτικοί μας δεν ξέρω τι κάνουν, τι λένε [γελάει] εκεί που πάνε; Δεν σημαίνει ότι είμαστε ρατσιστές, το να βλέπουμε ότι εμείς και οι Τούρκοι δεν κάνουμε μαζί. Δεν κάνουμε μαζί! Έλληνας με Τούρκο δεν κάνει μαζί! [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] Αν ήταν οποιοσδήποτε άλλος λαός να πεις ‘εντάξει ρε παιδί μου, να συνυπάρξουμε, να σμίξουμε...’. Αλλά υπάρχει τούτο που δεν θα εξαλειφθεί ποτέ. Δεν θα εξαλειφθεί τούτο που νιώθει... ο Έλληνας για τον Τούρκο. Δεν μπορούμε[!] να συνυπάρξουμε. Δηλαδή κοίτα τα... γεγονότα το ’63, το ’74 που βλέπουμε ότι έφυγαν, πήγαν πολέμησαν, έκαναν, πήραν τα δικά μας. Ερχόμαστε πάλι σε άλλες κουβέντες. Ερχόμαστε πάλι πίσω εδώ, δηλαδή [στο] σημείο που ήταν οι Τουρκοκύπριοι. Δεν είναι ...σε αποκλεισμό ή σε ...απομόνωση. Πώς μπορεί να είσαι σε απομόνωση τη στιγμή που έρχονται δέκα χιλιάδες Τούρκοι... στην πλευρά μας απ’ εδώ, δουλεύουν, έχουν όλα τα δικαιώματα στα δικά μας[!] νοσοκομεία, παίρνουν τις κοινωνικές ασφαλίσεις τους, έχουν[!] τα σπίτια μας απ’ εκεί, ...ζούμε εμείς απ’ εδώ μέσα στα δικά τους σπίτια ή κάναμε δικά μας σπίτια μέσα σε ...τουρκοκυπριακή γη ...[την οποία] δεν ορίζουμε [οπότε] και πάλι είναι δικά τους, δηλαδή πού είναι το δίκιο μας! Και τι λένε οι δικές μας κυβερνήσεις... όταν πάνε και μιλάνε; Με ποιους μιλούν, τι λένε; Είμαι πολύ αγανακτισμένη. ...Δηλαδή διερωτώμαι πού είναι, τι κάνουν[!], τι στοιχεία δίνουν; Τι να πω[!]; Ότι συντηρούμε τους τεκέδες τους[;], ...τα τεμένη τους... Και ...η πλευρά μας[!], ο Άγιος Μηνάς! Όταν πήγα και τον είδα, διότι το σπίτι μας ήταν απέναντι από τον Άγιο Μηνά, ...ήταν λεηλατημένος ...και δεν είχε μέσα τίποτε. Τίποτε. Ήταν όλα σπασμένα, ήταν ένας άδειος[!] χώρος και μέσα [υπήρχαν] ...λύμματα ...ζώων; Σπασμένα [πράγματα], περιστέρια..., μέσα στην εκκλησία! Και δεν είναι μόνον ο Άγιος Μηνάς, είναι όλες οι εκκλησίες[!], όλες οι εκκλησίες. Πώς μπορεί! Πώς είναι δυνατόν ...τι δείχνουμε στους ξένους που πάμε[;], τι στοιχεία τους δείχνουμε! Είμαι πολύ [γελάει] αναγακτισμένη, ...δεν ξέρω... Εντάξει, εγώ δεν είμαι πολιτικός, αλλά σαν ανεξάρτητη που είμαι, ...το ταπεινό μου μυαλό βλέπει πως ...υπήρξαν ...πολλά κενά. ... Το πρώτο μας μέλημα [θα έπρεπε να] ήταν να είμαστε πολύ σταθεροί, να έχουμε στοιχεία[!], να τα δείξουμε στους ξένους. ...Τούτη να ήταν ...η προσέγγιση. Να δείξουμε τι έκαναν απ’ εκεί, που συνέχεια κάνουν...λεηλασίες... Ήδη το ότι [κατέστρεψαν] ...το φυσικό περιβάλλον ...για να χτίσουν, ...να προωθήσουν στους ξένους να πάνε ν’ αγοράσουν και να καθιερώσουν από μόνοι τους ...ένα καθεστώς κερδοσκοπίας με το να πουλήσουν. Νομίζω ότι τούτο το πράγμα είναι πρωτάκουστο...
ΝΧ: Είσασταν για μέρες πάνω στο βουνό;
ΧΑ: ...Είμαστε δύο μέρες νομίζω, διότι κατέβαινε η μητέρα μου κάτω... κι έφερνε γάλα του αδελφού μου. Νομίζω ...δύο φορές ...κατέβηκε, δύο βραδιές. Νομίζω ήταν δύο οι μέρες που μείναμε επάνω. Δεν μπορούσαμε να μείνουμε και πολύ διότι οι Τούρκοι ήδη άρχισαν και αποβιβάζονταν.
ΝΧ: Τα πλοία δεν έβαλλαν εκείνο το διάστημα;
ΧΑ: Έριχναν αλεξιπτωτιστές τα ελικόπτερα, αλλά δεν ξέρω ...πού τους έριξαν... Νομίζω ήταν σε άλλες περιοχές, ...σε άλλα χωριά, ...δεν είμαι σίγουρη. Αλλά τα παιδιά που έφυγαν σ’ εκείνο ...το πρώτο κάλεσμα... τους έδωσαν όπλα. Φαντάζομαι πρέπει να καταγράφηκαν τα όπλα που τους έδωσαν. Ήταν για πέταμα... ούτε καν λειτουργούσαν. Τους έβαλαν χύμα όπως ήταν μέσα στα φορτηγά, τους έστειλαν όπου τους έστειλαν, ...‘πηγαίνετε’. Μα οι Τούρκοι ήρθαν εξοπλισμένοι ...[και έτσι] οι περισσότεροι σκοτώθηκαν, όπως και... αυτός ο ξάδελφος ο Γ. ... Η γυναίκα του είναι πρώτη ξαδέλφη της μητέρας μου...
ΝΧ: Είπες νωρίτερα ότι ο Γ πήγε και δεν ξαναγύρισε. Γνωρίζεις και άλλους;
ΧΑ: ...Νομίζω ήταν ο μόνος που δεν γύρισε από αυτούς που είχαν φύγει... [Από αυτούς] που ήξερα εγώ, ...γιατί δεν το ξανασυζήτησα... [αναστενάζει] Μετά ...κατεβήκαμε κάτω... Δεν μπορούσαμε να μείνουμε συνέχεια πάνω στα βουνά, διότι θα έρχονταν οι Τούρκοι να μας σκοτώσουν. Όταν κατεβήκαμε κάτω πήγαμε στο σπίτι, ...πήραμε πολύ... λίγα [πράγματα] για τον αδελφό μου, ήταν μωρό, τα γάλατά του, τίποτε παραπάνω ...και φύγαμε. Είχαμε ένα Land Rover που [το] είχε ο πατέρας μου στην Κερύνεια. Το είχαμε στην Λάπηθο, στο θείο μου, και ήταν το μόνο πράγμα που έβγαλε από την δουλειά του..., ένα Land Rover. Μέσα στο αυτοκίνητο μπήκαμε ...η οικογένειά μου και δύο ξαδέλφια μου, [παιδιά] της αδελφής της μητέρας μου, η Κρήνη κι ο Γιώργος. Ήρθαν μαζί μας και φύγαμε για να πάμε ...σε άλλες περιοχές...
ΝΧ: Αυτό συνέβη μετά από δύο μέρες;
ΧΑ: ...Ναι. ...Και μετά έφυγε και ο θείος μου [και] η άλλη αδελφή της μητέρας μου. ... Το σπίτι μας ήταν ...τρεις κατοικίες, είχε και σπίτι κάτω. ...Η γιαγιά μου έμεινε, δεν έφευγε... για κανένα λόγο. Και μετά μαζεύτηκαν στο σπίτι μας κι αρκετοί άλλοι ηλικιωμένοι [που] δεν έφυγαν. ...Εμείς φύγαμε, ...προχωρήσαμε, ...φτάσαμε προς το χωριό ...Κοντεμένο. Αλλά σε κάποια φάση θυμάμαι ήταν ...πεδιάδα και ...επειδή το αυτοκίνητό μας ήταν ...πράσινο, λαδί, κουπέ, ήταν καινούριο ...και ...γυάλιζε κιόλας, είδαμε το αεροπλάνο που κατέβηκε ...κάτω χαμηλά και πεταχτήκαμε όλοι από το αυτοκίνητο. Πήγαμε [σε] ένα χοιροστάσιο [που] είχε δίπλα. Σάμπως ...δεν μπορούσαν να ρίξουν στο χοιροστάσιο. Αυτοί θα είδαν ότι είμαστε πολίτες και... δεν έριξαν τίποτα. [Είχαν νομίσει] ότι ήταν στρατιωτικό, γιατί είδαν το λαδί ...χρώμα του στρατιωτικού. Και προχωρήσαμε, ...φτάσαμε στον Κοντεμένο. ...Είχε κάποιον που δούλευε κοντά στον πατέρα μου, στον Κοντεμένο. Μας υποδεχτήκαν ...οι άνθρωποι. ...Θυμάμαι κάπου στο χωριό, ήταν ...[μία] λαγκάδα και γύρω-γύρω ...ήταν ...σπηλιές που ήταν μάντρες [με] ζώα μέσα. [Εκείνο το διάστημα] και οι ίδιοι ζούσαν... [εκεί]. Το βράδυ κοιμηθήκαμε εκεί, ...μέσα στους σταύλους... Και ...πάνω στο βουνό είχε μία εκκλησία. ...Την ημέρα βγαίναμε και είμασταν μέσα στην εκκλησία για να φεύγουμε από τα ...[λύμματα] των ζώων... Θυμάμαι ότι επειδή ο αδελφός μου ήταν αφράτος, άσπρος έβγαλε πάνω του εξανθήματα και τον πήραν οι δικοί μου και πήγαν πίσω στην Λάπηθο, [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] να τον κάνουν μπάνιο και ...να φέρουν μαζί ...τους, ρούχα... Εμένα με άφησαν εκεί ...με τους άλλους γνωστούς... [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] ...Ευτυχώς ...πήγαν κι επέστρεψαν πίσω, αλλά ένιωθα κι εγώ ...μόνη, ότι έμεινα μόνη εκεί με τους άλλους γνωστούς...
ΝΧ: Δηλαδή μπήκατε στο αυτοκίνητο και φύγατε χωρίς να πάρετε τίποτα μαζί σας. Πιστεύατε ότι ήταν μία προσωρινή κατάσταση;
ΧΑ: Πού να ξέραμε ότι δεν ...θα ξαναεπιστρέψουμε. ...Ποιος το ξέρει..., ήταν πόλεμος... Δηλαδή ακούσαμε ‘ο Τούρκος, ο Τούρκος’, μπορούσε να σκοτώσει... Και ήδη ξέραμε περιπτώσεις που σκότωσαν ...με τσεκούρια ...και πατέρα και γιο μπροστά στα μάτια της γυναίκας του. Στον Άη Γιώργη της Κερύνειας ...έγινε τούτο. ...Πήγαμε και στην... κηδεία τους ...που έγινε... μετά... Κι αυτός ...ο νεαρός δούλευε ...κοντά στον πατέρα μου. Έπιασαν [και] τον πατέρα του, τους πήραν έξω από το σπίτι ...κοντά σε μια ελιά [και] τους σκότωσαν, τους κατάκοψαν. Και μετά η γυναίκα του πήγε [και] τους βρήκε. ...Είχε και τρία μωρά ο άνθρωπος. ...Έγιναν πάρα πολλά πράγματα. Ο παππούς μου στην Κερύνεια, [από την πλευρά] του πατέρα μου, ...με την μία κόρη [του] και τα δυο τα μωρά της και με τη γιαγιά, έμειναν δύο χρόνια εγκλωβισμένοι στην Κερύνεια. Αλλά επειδή ο παππούς μου μιλούσε Τούρκικα, ήταν πιο εύκολα για κείνους. Δηλαδή δεν τους πείραξαν, δεν τους ενόχλησαν. Και μετά με τον Ερυθρό Σταυρό ...ήρθαν μια-δυο φορές τα ξαδέλφια και τους είδαμε. ...[Αλλά] μετά έφυγαν οικιοθελώς [από την Κερύνεια], διότι δεν μπορούσαν πλέον να μείνουν άλλο. ...Η γιαγιά μου [από την πλευρά της μητέρας] έμεινε ...και η ίδια ...αρκετό καιρό. [Μας] έστελναν μηνύματα με τον Ερυθρό Σταυρό... Αλλά θυμάμαι που μας έλεγε τις ιστορίες. Η γιαγιά μου πέθανε ...το’94. ...Ήταν κάπου 96 χρονών, αλλά είχε διαύγεια, δηλαδή θυμόταν τα πάντα!...
ΝΧ: Η γιαγιά σου έμεινε εγκλωβισμένη για δύο χρόνια και μετά ήρθε στις ελεύθερες περιοχές;
ΧΑ: Ναι... Όταν ήταν μαζί της ...οι άλλοι οι ηλικιωμένοι... ήρθαν ...Τούρκοι ...στρατιώτες στο σπίτι. Μπήκαν μέσα, ...γύρισαν τα όπλα πάνω τους [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] κι έτσι θαρραλέα η γιαγιά μου, που ήταν πάντα ...αντράκι, πήγε κοντά του..., γονάτισε, έπιασε το χέρι του και του λέει ‘γιε μου, ...θα μας σκοτώσεις, είμαστε ηλικιωμένοι’ κι εκείνος της λέει, ‘μη φοβάσαι γιαγιά, μη φοβάσαι γιαγιά’. [Στα] Ελληνικά. Τι αποδεικνύει τούτο; Ότι ήταν ...Τουρκοκύπριοι. Βγήκαν πάνω στο σπίτι μας, ρωτήσαν τη γιαγιά μου πού είμαστε, ...πού είναι τούτοι που έχουν το σπίτι. Ε, η γιαγιά μου τους είπε ότι ...ο γαμπρός της, ο πατέρας μου, είχε δουλειές στη Λευκωσία και απλώς έρχονταν για λίγο. Δεν τους είπε ...ότι φοβήθηκαν και έφυγαν. ...Ευτυχώς δεν τους πείραξαν [και] έζησαν εκεί. ...Μετά τους πήραν από το σπίτι ...σε άλλους καταυλισμούς..., αλλά μετά επέστρεψαν πίσω στο σπίτι και έμειναν εκεί μέχρι ...που επέστρεψαν ...πίσω στις ελεύθερες περιοχές.
ΝΧ: Είπες νωρίτερα ότι επικοινωνούσατε μέσω μηνυμάτων του Ερυθρού Σταυρού. Οπότε ό,τι μάθατε για το πώς ζούσαν το μάθατε όταν ήρθαν στις ελεύθερες περιοχές. Εσύ ήσουν τότε 10 ετών, πώς ένιωθες που η γιαγιά σου ήταν εγκλωβισμένη;
ΧΑ: ...Ναι, μετά που μας είπαν τις ιστορίες. ...Όταν νιώθεις ότι ο άλλος [είναι] εν ζωή ...και επικοινωνείς μαζί του δεν θεωρείς ότι είναι κάτι κακό. Όπως είπα δεν πήραμε τίποτε. Μάζεψαν όμως όπως ήταν οι φωτογραφίες, τα αλμπούμ, τα πήραν, τα πέταξαν κάτω [οι Τούρκοι] και πήγε η γιαγιά μου και μάζεψε τις φωτογραφίες και έχουμε τις φωτογραφίες που είμασταν μωρά, ...ευτυχώς. ...Εμείς ...φεύγοντας από τον Κοντεμένο ...προχωρήσαμε και πήγαμε στο Τρόοδος. ...Μείναμε στο ξενοδοχείο ... Βερεγγάρια, πάνω ...στον Πρόδρομο, για δυο βδομάδες. ...Και μετά κατεβήκαμε πίσω [στη] Λεμεσό. Και πολλοί συγγενείς μας ...[ήταν] στη Λεμύθου, πάλι στα βουνά, μέσα στα σχολεία της Λεμύθου [και] κοιμόντουσαν στο πάτωμα...
ΝΧ: Τους είπε κάποιος ‘πηγαίνετε στο σχολειό’ ή πήγαν όπου έβρισκαν;
ΧΑ: ...Όπου έβρισκε ο κόσμος ...καταφύγιο πήγαινε. ...Πού να πάει; Ο καθένας έπρεπε να προφυλαχτεί ...[από] τούτο που συνέβαινε. ...Πολλοί ηλικιωμένοι που δεν μπορούσαν να αντιδράσουν, τους σκότωσαν επί τόπου ...στην Λάπηθο. ...Τραυματικές εμπειρίες. Απλώς τα προσπερνάς, βλέπεις για το μέλλον, αλλά βλέπεις και την αδικία, ...[πως] κάποιοι που δεν έζησαν τούτες τις συνθήκες πώς χειρίζονται το Κυπριακό...
ΝΧ: Πιστεύεις ότι μπορούμε να έχουμε μία ενιαία Κύπρο και να ζούμε όλοι μαζί;
ΧΑ: Μακάρι. Δεν μπορούμε ...με τις συνθήκες αυτές. Δεν μπορούν[!] να υπάρχουν ξενόφερτοι, την στιγμή που ήδη και οι ίδιοι είναι ...35 χρόνια τώρα ...στην Κύπρο. Δημιούργησαν οικογένειες, ρίζωσαν, πώς μπορείς να τους διώξεις;... Και πώς μπορούμε ...να συνυπάρξουμε; Πώς;
ΝΧ: Με τους Τουρκοκύπριους μπορούμε όπως παλαιότερα;
ΧΑ: Ναι. Με τους Τουρκοκύπριους... μπορούμε. [αναστενάζει] Μπορούμε, όταν δεν τους δηλητηριάζουν οι άλλοι. ...Δηλαδή όσο καιρό δεν ήταν υπό μας... γιατί ο καθένας ...δημιουργεί ...την ζωή του όπως... ο ίδιος μπορεί. Δηλαδή αν ...ένας Τουρκοκύπριος μπορούσε να ανταπεξέλθει και να αγωνιστεί για ...ένα καλύτερο μέλλον θα το έκανε, αλλά άμα ο άλλος δεν θέλει και θέλει να είναι εργάτης, θέλει να είναι υποτελής, ...σημαίνει ότι εγώ είμαι ο αφέντης κι εσύ είσαι υποτελής. Δείξε εσύ στοιχεία ότι θέλεις[!] να προοδεύσεις και δεν θα σου πει κανένας όχι. Εδώ είναι το πρόβλημα. Που νομίζουν ότι ήταν υποτελείς[!] των Ελληνοκυπρίων και νόμιζαν ότι ήταν αδικημένοι. Όχι κύριε μου, δείξε ότι θέλεις[!] [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] ν’ αγωνιστείς, [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] να κάνεις πέντε πράγματα [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] καλύτερα για την ζωή σου. Αφού τους βλέπουμε και τώρα. Ήρθαν εδώ. Πήγαινε μέσα στους τουρκομαχαλάδες να δεις ...τι ποιότητα ζωής ...[έχουν]. Το έχουν!... ...Ο άντρας μου είναι από την Ζώδια. Και η πεθερά μου έλεγε [με περηφάνεια]... ‘η Ζώδια... ήταν καταπράσινη ...’. ...Όταν άνοιξαν τα σύνορα και πήγαμε και είδα... ένα ξεραμένο[!] χωριό, λέω ‘μα τι είναι τούτο το πράγμα[;]’. Και οι Τούρκοι έπλεναν πάνω στην σκάφη[!], έξω, ...χάμω[!] και έπλεναν! Πώς μπορούμε να συνυπάρξουμε ...με τούτο τον κόσμο. ...Μιλώ ...για τους έποικους, ...που ήρθαν ξενόφερτοι. Πώς θα τους διώξεις; Γίνεται να τους βάλεις όλους μέσα σ’ ένα πλοίο να τους στείλεις πίσω, που δεν νομίζω ...να γίνονταν [και] ...μεγάλες αντιδράσεις ... Και οι Τουρκοκύπριοι. ...Άμα δείξουν στοιχεία ότι θέλουν να... υπάρξει μία κοινή γραμμή και να μην είναι ...ο ένας υποτελής του άλλου, δηλαδή όπως είμασταν κι εμείς και θέλουμε να προοδεύσουμε, ...αλλά έτσι δεν... μπορούμε.
ΝΧ: Μπορεί αυτό να επιτευχθεί με την κατάλληλη παιδεία ή με την εκπαίδευση;
ΧΑ: Δυστυχώς, ...επανέρχομαι πάλι στο πρώτο που είπα. Ότι ...δεν είναι ρατσισμός το να βλέπουμε ότι δεν μπορούμε να συνυπάρξουμε με τους Τούρκους. Δεν μπορούμε! Θέλω να πω [από] το ’62... ’63 μέχρι το ’74 πέρασαν δέκα χρόνια που είμασταν μαζί και πάλι δεν τα καταφέραμε.
ΝΧ: Δηλαδή υπάρχει φανατισμός; Είναι αυτός ένας λόγος για τον οποίο δεν μπορούμε, ενώ διαφορετικά θα μπορούσαμε;
ΧΑ: Αυτή [η κατάσταση] με τους Τούρκους υπάρχει πριν από... τον καιρό... της Κωνσταντινουπόλεως. ... Ίσως να ...[είναι] η πολιτική [τους] ή και ο τρόπος που ...αποτυπώθηκε στον... κόσμο. Γιατί δεν το έχουμε ...και με τους Άγγλους και τους Γερμανούς; Παρ’ όλο που... οι Άγγλοι, μπορώ να πω, ...είναι και χειρότεροι, ύπουλοι και δόλιοι ...και ήταν ...από τους κύριους... [υπεύθυνους], αν με ακούσουν... [γελάει δυνατά], που δημιούργησαν τούτο το καθεστώς στην Κύπρο. Διότι... και οι μεν και οι δε ήθελαν... [να δημιουργηθούν] καταστάσεις και ο Τούρκος ήταν ο πιο εύκολος [στόχος], μαριονέτα, για να... πάρουν οι ίδιοι ...αυτά που ήθελαν. Όταν ο Τούρκος ως ...καλός πολιτικός που έχει μπει σε τούτη την διπλωματία, ...κάθονται ...και σκέφτονται για είκοσι..., τριάντα, πενήντα χρόνια πιο μπροστά, ενώ εμείς βλέπουμε μόνο μπροστά στη μύτη μας, δεν μπορούμε να δούμε το παραπέρα, ε τότε ναι, [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] έχουμε μεγάλο πρόβλημα. Και αν δεν ξυπνήσουμε, θα... είμαστε εμείς μειονότητα στην Κύπρο, που ήδη αρχίσαμε να είμαστε. Με την Ευρωπαϊκή Ένωση διερωτώμαι πού πρέπει να πάω για ν’ ακούσω ελληνικά.
ΝΧ: Ποια ήταν τα συναισθήματά σου όταν ξυπνήσατε το πρωί και είδατε τη θάλασσα γεμάτη πλοία;
ΧΑ: Φόβος. Επειδή 10 χρονών δεν ...αντιλαμβάνεσαι τι σημαίνει τούτο το πράγμα, [βλέπεις] την αγωνία των μεγάλων, ...[τον] φόβο, ακούς από τους μεγάλους [να λένε] τι θ’ απογίνουμε[;]. ...Ήταν ...συνταρακτικό το ότι όλοι λειτούργησαν με φόβο, δηλαδή όλοι έτρεχαν σπασμωδικά. Να δούμε τι θα κάνουμε, ...να φύγουμε, να [βρούμε] καταφύγιο, οι Τούρκοι, ...Παναγία μου, ...πρέπει να κρυφτούμε, πρέπει ...να φύγουμε... Και ίσως να ήταν και τούτο το λάθος μας που φύγαμε όλοι μαζικά! Θα μας σκότωναν όλους μαζικά; Δεν... το γνωρίζω. Δεν γνωρίζω πόσους ήταν να σκοτώσουν... Υπήρξαν και πολλά άλλα πράγματα που συνέβησαν. Δεν ήταν μόνο ...[το] να σε σκοτώσουν, ήταν και βιασμοί, και πολλά άλλα πράγματα που ο καθένας φοβόταν...
ΝΧ: Υπήρξαν βιασμοί;
ΧΑ: Και ...βιασμοί με εγκυμοσύνες... Πολλά πράγματα, δηλαδή που δεν ακουστήκαν! Πράγματα που δεν ακουστήκαν[!] και τούτο είναι που με θυμώνει! Ε, τι να το κάνω δηλαδή, [που] δεν άφησαν[!] τον κόσμο να εκφραστεί, ... με τη στενομυαλιά που έχουμε. Έπρεπε τούτα να τα εκμεταλλευτούν, να τα δείξουν του κόσμου, να γίνει ...μία προπαγάνδα από μέρους μας, όπως κάνουν οι άλλοι. Να... πουλήσουμε το θέμα μας. Αν δεν ...πουλήσεις το θέμα σου ποιος θα το αγοράσει; Οι Τούρκοι αυτό κάνουν αυτή τη στιγμή. Πουλούν[!] ...ψεύτικα πράγματα... και τους πιστεύουν! Όσο θέλουν να τους πιστέψουν, κατάλαβες; Δηλαδή κάπου υστερούμε ...σε επιχειρήματα και τρόπο διαχείρισης των καταστάσεων.
ΝΧ: Θεωρείς ότι το ζήτημα ήταν να μην μιλήσουμε; Δηλαδή ήταν θέμα να σκεφτούμε μόνο το θέμα των περιουσιών;
ΧΑ: Ήταν η πολιτική που ακολούθησαν ... οι εκάστοτε κυβερνήσεις με το να χειρίζονται από μόνοι τους, σε κλειστά πλαίσια, το Κυπριακό. Δίχως[!] ν’ αφήσουν τον κόσμο να... πει πέντε[!] πράγματα. Δηλαδή ήρθαν, έχτισαν τους συνοικισμούς, [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] τους έβαλαν μέσα σαν τα πρόβατα... [και] ούτε να ρωτήσουν ‘πού ζούσες, τι έκανες, [ποιες ήταν οι] ...συνθήκες[;]’... Κάπου έπρεπε να στεγάσουν τον κόσμο, αλοίμονο, ...αλλά ήταν λάθη. Λάθη τρομερά. ...[Βέβαια] ήταν πρωτόγνωρο για την Κύπρο, να... φύγουν 200.000 κόσμος [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] από τα σπίτια τους, αλλά έπρεπε[!] να γίνει [διαφορετικά]. Δόξα σοι ο Θεός και μορφωμένους έχουμε και κόσμο ...που ήταν από την αρχή με τον Μακάριο... Ήταν ένας πολιτικός [που] μπορεί να είχε τα ελαττώματά του, ...μπορεί να μην ήταν ο κατάλληλος για την θέση, αλλά τουλάχιστον [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] όταν ήταν, ήταν μια περίοδος ειρήνης, ήταν μια περίοδος ...που προσπαθούσε η ...δημοκρατία ...να προοδεύσει. Ε, μετά έγινε [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] το πραξικόπημα, [χτυπάει το χέρι της στο τραπέζι] η χούντα, ...ο ένας, ο άλλος. Οι μερικοί που ήθελαν ...να επιβάλλουν τις δικές τους ...προσδοκίες. ...Αφού τελικά ...ήξεραν ...πού θα κατέληγε. Δυστυχώς προχώρησαν και έκαναν τούτο που έγινε.
ΝΧ: Ποιές είναι οι αναμνήσεις σου από τη Λάπηθο πριν την εισβολή;
ΧΑ: Απλώς εγώ θυμάμαι ότι η διαμονή μου στην Λάπηθο, ήταν μια από τις καλύτερες περιόδους της ζωής μου. [Κάτι] που τώρα δεν μπορούμε να το προσφέρουμε στα παιδιά μας. ...Το θυμάμαι έντονα... Ήταν μία περίοδος που πρέπει να τη ζήσουν ...όλα τα παιδιά. ...Το σχολείο μου ήταν μακριά. Ξυπνούσαμε το πρωί, ήταν πέντε αυτοκίνητα, ...άλλες εποχές τότε, [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] να περπατήσουμε, να πάμε στο σχολείο μας. ...Να νιώσει ...την ποιότητα της ζωής, πόσο χαλαρός ήταν ο κόσμος, πόσο αγνός, ...ήταν πάρα πολύ ωραία. Και ...όταν άνοιξαν το οδόφραγμα ...περιμέναμε ...στην ουρά [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] να... περάσουμε... Αν ήξερα δεν θα πήγαινα. Ήθελα ν’ αφήσω τις αναμνήσεις μου όπως ήταν. Δυστυχώς πήγα και ακόμα [το] κουβαλώ. Και δεν έχω ξαναπάει. Έχει τώρα ...7-8 χρόνια, που πήγα την πρώτη φορά. Ήταν ...πολύ βιαστικά και δεν κατάλαβα και πολλά πράγματα, ήταν έτσι μουδιασμένα. Και είπαμε να πάμε ακόμα μια φορά. Ε, την δεύτερη φορά ήταν η χαριστική βολή. Δηλαδή δεν αδικώ τους πιο μεγάλους που δεν θέλουν να πάνε, δεν τους αδικώ και καλά κάνουν να μην πάνε, ειλικρινά. Διότι τουλάχιστον έχουν εκείνη την ωραία ανάμνηση που είχαν από τον τόπο τους. Όταν πήγαμε την πρώτη φορά πήρα και την κόρη μου, που ήταν στην ηλικία ...[που ήμουν πριν την εισβολή]. ...Έβγαλα μία φωτογραφία δίπλα στην εκκλησία [και] μου ήρθαν όλες ...οι αναμνήσεις. Σαν να με έβλεπα 10 χρονών [χτυπάει επανειλημμένα το χέρι της σε κάποιο μαξιλάρι] ...έξω από το σπίτι, δηλαδή ήταν τρομακτικό. [χτυπάει έντονα το χέρι της σε κάποιο μαξιλάρι] Ακόμα [και] τώρα που το θυμάμαι, συγκινούμαι, ειλικρινά.
ΝΧ: Ως παιδί 10 χρονών θα πρέπει να θυμάσαι πολλά πράγματα.
ΧΑ: Θυμάμαι πάρα πολλά πράγματα, ...διότι ζούσα[!], ζούσαμε[!], ...την κάθε στιγμή. Ενώ τώρα δεν[!] ζούμε, δεν ζούν τα παιδιά μας, δεν τη ζούν. Ενώ [τότε] ...απορροφούσαμε την... κάθε μέρα..., [χτυπάει το χέρι της σε κάποιο μαξιλάρι] το παιχνίδι, [χτυπάει το χέρι της σε κάποιο μαξιλάρι] ...τους γείτονες μας, ...τα πάντα. Την θάλασσα, το βουνό, τα κυκλάμινα ...που πηγαίναμε και κόβαμε..., τα τζιτζίκια που ...[γελάει] μαζεύαμε το καλοκαίρι και τα βάζαμε στα κουτιά [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] ...και παίζαμε, εκτρέφαμε μεταξοσκώληκες. Εγώ θυμάμαι, πριν τον πόλεμο, ...είχα συγκεκριμένα στο δωμάτιο μου [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] ...τ’ αυγά τους έτοιμα, μέσα στα χαρτομάντηλα που τα είχα φυλαγμένα, για να τα βάλω ...να [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] ξεγεννήσουν... [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] Δυστυχώς...
ΝΧ: Μου είπες νωρίτερα ότι για λίγες μέρες μείνατε σε σπηλιές, υπήρχαν συνεχείς μετακινήσεις. Πώς ένιωθες βλέποντας τον φόβο των μεγαλύτερων;
ΧΑ: ...Με την αγωνία των πιο μεγάλων, φοβόμασταν κι εμείς. ...Φοβόμουν, ...διότι όταν με άφησαν μόνη μου στον Κοντεμένο για να πάνε πίσω στην Λάπηθο, διερωτώμουν αν θα ξαναεπιστρέψουν. ...Ήμουν ...συγκρατημένη, ...ήμουν τρομαγμένη, ...υπήρχε και το κλάμα, ...υπήρχαν πάρα πολλά συναισθήματα.
ΝΧ: Οι φίλοι, οι συγγενείς ήταν μαζί σας στις μετακινήσεις;
ΧΑ: Ήταν οι φίλοι, ήταν τα ξαδέλφια, διότι είμασταν μια γειτονιά που ήμασταν σχεδόν όλοι ξαδέλφια. ... Ο καθένας έφυγε, πήγε ξεχωριστά, ...χαθήκαμε. Μέχρι να ξαναβρεθούμε, [χτυπάει τα χέρια της μεταξύ τους] πέρασε αρκετός χρόνος. Άλλοι πήγαν ...σε άλλα χωριά, ...και τελικά οι περισσότεροι από την οικογένεια κατέληξαν [στη] Λεμεσό. Εμείς μετά από έξι μήνες φύγαμε, πήγαμε [στην] Αυστραλία.
ΝΧ: Στο διάστημα εκείνο των μετακινήσεων υπήρχε επικοινωνία;
ΧΑ: Όχι γιατί δεν υπήρχαν ούτε κινητά, ούτε τηλέφωνα, πού να τηλεφωνήσεις; ...Εκτός αν ήξερε κάποιος κάποιον με τις μετακινήσεις [και] να σου πει ...τα νέα του καθενός, ...πού βρίσκονται.
ΝΧ: Σ’ ευχαριστώ.