ORAL HISTORY ARCHIVE
Download here
Name (Ονοματεπώνυμο): Christofides Costas / Χριστοφίδης Κώστας
Sex (Φύλο): Male (Άνδρας)
Year of Birth (Έτος Γέννησης): Before (Πριν το) 1960
Place of Birth (Τόπος Γέννησης): Kyrenia (Κερύνεια)
Nationality (Ιθαγένεια): Cypriot (Κυπριακή)
Community (Κοινότητα): Greek-Cypriot (Ελληνοκυπριακή)
Occupation (Επάγγελμα): Other (Άλλο)
Refugee (Πρόσφυγας): Yes (Ναι)
Language (Γλώσσα Καταγραφής): Greek (Ελληνική)
Related to Killed or Enclaved or Missing persons (Σχετίζεται με Σκοτωμένους ή Εγκλωβισμένους ή Αγνοούμενους): Yes (Ναι)
Serving the army in some capacity at the time (Υπηρετούσε στο στρατό με κάποια ιδιότητα κατά την περίοδο εκείνη): No (Όχι)
Lived in Refugee Camp (Έζησε σε Προσφυγικό Καταυλισμό): No (Όχι)
Νικολέττα Χριστοδούλου: Τι γνωρίζετε για το 1974;
Κώστας Χριστοφίδης: ...Η εισβολή άρχισε Σάββατο 20 του Ιούλη. ...Ήταν [η] συνέχεια του πραξικοπήματος το οποίο είχε γίνει τη Δευτέρα 15 του Ιούλη, οπότε είχαμε περάσει ήδη μια βδομάδα ...αρκετά περίεργη, γιατί ...υπήρξαν ...κάποια επεισόδια, κάποιες ιστορίες. Πήραν κάποιο κόσμο στο κάστρο της Κερύνειας και υπήρξαν και κάποιες προστριβές με κάτι παλιούς συμμαθητές μας οι οποίοι ...ήταν, τότε, υπέρ της αλλαγής που έγινε.
ΝΧ: Παρ’ όλο που είσασταν ακόμα έφηβοι γνωρίζατε τι συμβαίνει και είχατε άποψη;
ΚΧ: Προφανώς είχαμε άποψη..., αλοίμονο. ... Τα γεγονότα ήταν ...πολύ περίεργα, διότι στην περιοχή μας ήταν το στρατόπεδο της ...Αχειροποίητου, το πυροβολικό, [και] εκεί υπήρχαν πάρα πολλοί ...Έλληνες αξιωματικοί τότε, οι οποίοι εκείνη την περίοδο έκαναν διάφορες ιστορίες, ας πούμε, διάφορα πράγματα... ...Η εισβολή άρχισε το Σάββατο και μάλιστα αυτό ...που θυμάμαι χαρακτηριστικά ...ήταν ο αεροπορικός βομβαρδισμός στα Πάναγρα. ...Τα Πάναγρα ...είναι ένας δρόμος, μάλλον ένα χωριό, [απ’] όπου περνά ένας δρόμος που συνδέει τη Λευκωσία με τη... Βασίλεια, [τη] Λάπηθο, [τον] Καραβά [και την] Κερύνεια. Άρα ουσιαστικά βομβαρδίσαν εκείνο το μέρος..., γιατί είχε κάτι γεφύρια, τα οποία ήθελαν να σπάσουν για να μην μπορέσουν να ’ρθουν ενισχύσεις προς τη... θάλασσα. ... Βομβαρδίσαν εκεί για να μην μπορέσουν να ’ρθουν ενισχύσεις προς την περιοχή μας από τη Λευκωσία ή από τη Μύρτου, όπου υπήρχαν στρατόπεδα. ... Εγώ ξύπνησα, διότι άκουσα ...τα αεροπλάνα κτλ, άρα ήταν 5 το πρωί. [Αμέσως] ...είχα τρέξει πάνω... στη στέγη του σπιτιού μας και αυτό που με εντυπωσίασε ήταν το πόσα... πλοία υπήρχαν. Περίπου... ένα-δυό χιλιόμετρα ανοιχτά της... Λαπήθου ...και ...ως την Κερύνεια, υπήρχαν πάρα πολλά πλοία. Δηλαδή είχε μαζευτεί ουσιαστικά, ίσως... όλος ο τουρκικός στόλος. ... Μετά πέρασαν ...πάρα πολλά ελικόπτερα, τα οποία ουσιαστικά παίρναν αλεξιπτωτιστές ...πάνω από ...τον Πενταδάκτυλο [και] τους φέρνανε στον τουρκικό θύλακα της Λευκωσίας. Κάπως έτσι άρχισε ο πόλεμος... Δηλαδή ήταν... πράγματα τα οποία ...έγιναν ...μέσα σε ...μερικά λεπτά. Ο πατέρας μου είχε ένα σταθμό βενζίνης. ...Θυμάμαι [αργότερα] ...που ήρθε ...ένα αυτοκίνητο, ...σαν το van, και μετέφεραν... τον πρώτο πληγωμένο που είδα, από την Βασίλεια ...στο νοσοκομείο. Και ήταν ένας άνθρωπος ...μέσα στο αυτοκίνητο, ο οποίος στην ουσία αιμορραγούσε. Δεν θυμάμαι ...αν έζησε, ...δεν ξέρω τι έγινε αυτός ο άνθρωπος μετά. Αυτό που ξέρω είναι ότι αυτοί μάλλον δεχτήκαν πυρά ...από αεροπλάνα.
ΝΧ: Ήταν οι πρώτοι τραυματίες;
ΚΧ: Ναι, ...ήταν οι πρώτοι. ...Μετά αρχίσαν οι βομβαρδισμοί των αεροπλάνων. ...Εκείνο το οποίο ...θυμάμαι πάρα πολύ έντονα και ήταν και...τρομακτικό λόγω του θορύβου που έκαναν [ήταν]... τα αεροπλάνα. ...Οι καταδύσεις, όλα αυτά, ...πραγματικά ήταν πάρα πολύ τρομακτικά... τα αεροπλάνα. Εκείνο όμως [για] το οποίο ...ο φόβος ανέβαινε πολύ ήταν... όταν τα πλοία βομβαρδίζαν τον Πενταδάκτυλο. Δηλαδή κανονιοβολούσαν τα πλοία τον Πενταδάκτυλο [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] και αισθανόσουν... [ότι] κουνιόταν όλο το βουνό. ... Δηλαδή ο ήχος ήταν... πάρα πολύ ...εκκωφαντικός και τρομερός σαν ήχος [και] ...σαν συναίσθημα.
ΝΧ: Τώρα που το αναφέρετε, θυμάστε τους ήχους; Είναι κάτι που μένει μαζί σας;
ΚΧ: Πάντα τους θυμάμαι τους ήχους. Τους θυμάμαι ...και μάλιστα υπάρχει μια ταινία, το Saving Private Ryan, η οποία, νομίζω, πραγματικά αποδίδει σωστά έναν πόλεμο. … Aυτή η ταινία αποδίδει …με έντονο [και] πολύ καλό [τρόπο] το τι είναι ένας πόλεμος.
ΝΧ: Κάνει διαφορά αν χρησιμοποιήτε τη λέξη πόλεμος ή εισβολή;
ΚΧ: Κοίταξε, στην ουσία αυτό που έγινε με μας δεν ήταν πόλεμος, ήταν εισβολή με παραπάνω επεισόδια ας πούμε. ... Δεν ήταν επέμβαση, ήταν εισβολή. ... [Αφότου] έγινε αυτή η ιστορία [που άκουσαμε τα αεροπλάνα], ...αρχίσαμε σιγά-σιγά, ...νομίζω γύρω στις ... 6:30-7:00 το πρωί, [να] καταλαβαίνουμε ότι κάπου γίνεται απόβαση. Ο πατέρας μου τηλεφώνησε στο θείο μου. ...Ο ένας θείος μου ...έμενε στο Πέντε Μίλι και ο άλλος στο Έξι Μίλι. ...Αυτά είναι η απόσταση από την Κερύνεια. ...Ο ένας έμενε στο Πέντε Μίλι [το σημείο που έγινε η απόβαση] δηλαδή πιο κοντά στην Κερύνεια και ο άλλος έμενε στο Έξι Μίλι. ... Αυτός που έμενε στο Έξι Μίλι δεν μας... απαντούσε. ... Αυτός που έμενε στο Πέντε Μίλι μας απαντούσαν Τούρκοι από το σπίτι του. Δηλαδή είχαν ήδη... αποβιβαστεί και είχαν... πιάσει σπίτια... Στο Πέντε Μίλι ...λοιπόν μας απαντούσαν Τούρκοι... Εγώ εκείνο το σπίτι το ήξερα καλά διότι... τα καλοκαίρια πήγαινα πολύ τακτικά και έμενα εκεί. ...Ήταν πάνω από... το Πικρό Νέρο, πάνω από τη θάλασσα, μια πολύ ωραία θάλασσα, [εκεί] που είναι το Mermaid Hotel κτλ... Το σπίτι δεν υπάρχει πλέον. Το γκρέμισαν και έχτισαν κάτι άλλο. Μετά τηλεφωνήσαμε στο Mermaid Hotel, γιατί ...οι άνθρωποι που είχαν το ξενοδοχείο ...είναι συγγενείς της θείας μου. ...Θυμάμαι χαρακτηριστικά έναν από τους ιδιοκτήτες του ξενοδοχείου που είπε ...του πατέρα μου... ‘κύριε Χρήστο, ναι, κατεβήκαν εδώ, κάτω, μπαίνουν τώρα μες το ξενοδοχείο [οι Τούρκοι], άσε να δούμε τι θα γίνει’ και του κλείνει το τηλέφωνο. Ο συγκεκριμένος [ήταν ο αδελφός της θείας μου] είναι αγνοούμενος. ... Τα ξέρω πολύ καλά [τι συνέβη εκεί], θα σου πω μετά πώς τα μάθαμε αυτά. ...Τους μαζέψαν όλους, τους πήραν σ’ ένα χώρο, εκτελέσαν αρκετούς και βιάσαν και κάποιες κοπέλες..., κάποιες από αυτές τις ξέρω καλά.
ΝΧ: Πότε ενημερωθήκατε γι’ αυτά τα περιστατικά;
ΚΧ: ...Τις επόμενες ...48 ώρες. Διότι ...μετά από δύο μέρες ...έγινε η πρώτη εκεχειρία... Α! Μέχρι τότε ...πρέπει να σου πο ότι γινόταν... ο χαμός, διότι υπήρχαν κάποια πολυβολεία πάνω ...στον Πενταδάκτυλο, υπήρχαν κάποια πυροβολικά στη θάλασσα και γινόταν... πραγματικά ...μεγάλος χαμός. Κι εμείς τις περισσότερες ώρες τις περνούσαμε μες τα δέντρα, μες τα χωράφια. ... Βρεθήκαμε καμπόσοι τις γειτονιάς, σκάψαμε κι ένα χαράκωμα [και] μέναμε μέσα... Όταν τέλειωσε... η πρώτη μάχη ...την ημέρα, πήγα με τον πατέρα μου... κάτω στην παραλία. ...Υπήρχε ένα αυτοκίνητο και δύο δικοί μας στρατιώτες νεκροί, ...των οποίων ...τους έβγαλαν τις ταυτότητές τους και τους έθαψαν κάπου εκεί κοντά. Υπήρχε ένα φυλάκιο στον Πενταδάκτυλο [που χτυπήθηκε] όταν χτυπούσαν τον Πενταδάκτυλο. ...Νομίζω ήταν τρεις στρατιώτες που σκοτώθηκαν πάνω στον Πενταδάκτυλο, εκείνη την ημέρα. Και πλέον αρχίσαν και τα νέα και μεταδίδονταν παραπάνω ότι ...υπήρχαν νεκροί δεξιά-αριστερά κτλ. ...Για παράδειγμα είχε φύγει ένα αυτοκίνητο γεμάτο ...με έφεδρους από τη Λάπηθο ...γύρω στις ...9 το πρωί και νομίζω αυτό το αυτοκίνητο... είχε βομβαρδιστεί και πολυβοληθεί πολύ έντονα λίγο πριν ...τη Νεράιδα, ...λίγο πριν το Έξι Μίλι. ...Οι περισσότεροι από αυτούς είναι αγνοούμενοι μέχρι σήμερα. ...Το άλλο το οποίο [είναι] ...πάρα πολύ σημαντικό να πει κανείς, [είναι] ότι στο τέλος των τριών ημερών ο θείος μου, στο Έξι Μίλι, πήρε ένα λεωφορείο, ένα φορτηγό, δεν ξέρω τι του έδωσαν εκεί πέρα, και έβαλε μέσα όλους τους αιχμαλώτους... οι οποίοι ήταν ...κυρίως γνωστοί μας, ...νομίζω ήταν και η μάνα του μέσα, δεν θυμάμαι καλά... και τους έφερε στη Λάπηθο. Ουσιαστικά, ...τους έφερε στο δικό μας σπίτι. ...[Γινόταν] ο χαμός. ...Κι εκεί... ε, πλέον φάνηκε καθαρά ότι ...έλειπε κι η θεία μου. ...Δηλαδή η γυναίκα... του αδελφού της μάνας μου... που ήταν στο Έξι Μίλι, η οποία είναι ακόμα αγνοούμενη, όπως κι η μάνα της. Ο σύζυγός [της] ...ήταν μαζί μας... Άρα είναι εκείνη τη στιγμή που αρχίζει κανείς κι αντιλαμβάνεται πλέον ότι [υπάρχουν] ...οι αγνοούμενοι. Ότι υπάρχουν άνθρωποι που δεν ξέρει κανένας πού είναι και, αντιλαμβάνεσαι, εκείνες τις ώρες όλοι έχουν ελπίδες, ότι κάπου θα κρύφτηκε, [κάτι] θα έκανε. ...Άρα υπάρχουν ακόμα ελπίδες στους ανθρώπους. Φυσικά, όσο περνούν οι μέρες, [οι] μήνες ...εξανεμίζονται.
ΝΧ: Γνωρίζετε πώς χάθηκε η θεία σας;
ΚΧ: Κοίταξε, ...η ιστορία, ...που λέει ...ο θείος μου ...και τα ξαδέλφια μου είναι ότι έφυγαν [όλοι μαζί]... Ο θείος μου είχε... τρία παιδιά. ...Νομίζω ένας ...ήταν τότε 6 χρονών, ...ο πιο μικρός, 8 ...ένα κορίτσι, [και] ...νομίζω ...10-11 ο πιο μεγάλος. ...Αυτό που έγινε είναι ότι έφυγαν όλοι μαζί, ...μαζί με τη μάνα της η θεία μου [και ο άντρας της] ο θείος μου. Φύγαν όλοι μαζί. Φυσικά, αυτοί ...ήταν δίπλα από εκεί που έγινε η απόβαση και έγινε [ίσως] ...ένας βομβαρδισμός, δεν ξέρω τι έγινε, και σε κάποια φάση χωρίστηκαν. Αυτοί μεν προχωρούσαν προς τα πάνω, [οι άλλοι] ...δεν είχαν προχωρήσει άλλο. Κι έτσι εξαφανιστήκαν σιγά-σιγά. Δηλαδή... δεν ακούστηκε ποτέ τίποτα γι’ αυτούς, ούτε έχουν βρεθεί... ούτε τίποτα... χάθηκαν. ...Κάποιες από αυτές τις κοπέλλες, που είχαν έρθει τότε μαζί με το θείο μου, [που] μπήκαν μέσα στο αυτοκίνητο και έφυγαν, ...έκλαιγαν συνεχώς. Ήταν σε πολύ κακά χάλια, ...είχαν βιαστεί ...οπότε ήταν πολύ... Φαντάσου μετά από 2-3 μέρες πώς νιώθει ένας άνθρωπος, [υπό αυτές τις] συνθήκες... Δηλαδή δεν... γυρνούσαν [ούτε] να σε κοιτάξουν... Οπότε μετά απ’ αυτό ...όταν έγινε η πρώτη σούμα δηλαδή, ποιοι ήταν εκεί και ποιοι δεν ήταν, εκεί αποδείχτηκε ότι ...έλειπε ακόμη ένας, και συγκεκριμένα έλειπε ο αδερφός της θείας μου που είναι αγνοούμενη. Βασίλης, τ’ όνομά του, ο οποίος ήταν καθηγητής σ’ ένα ιδιωτικό σχολείο στη Λευκωσία, αλλά ήταν και ο ιδιοκτήτης του Mermaid Hotel. Αυτός βρέθηκε σε μερικές μέρες. Νομίζω ήρθε σε 3-4 μέρες. ...[Αυτόν και άλλους τους] είχαν βάλει [σε] μια γραμμή να τους εκτελέσουν. [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] ...Αυτός [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] ήταν στην άκρη της γραμμής [χτυπάει επανειλημμένα το χέρι του στο τραπέζι] και άρχισε να τρέχει μέσα στα χωράφια. Τον πυροβολούσαν ...[αλλά] δεν τον πετύχανε και επειδή εκεί ήταν τα χωράφια τα δικά του, [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] του πατέρα του, ...ήξερε [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] ότι υπήρχε ένα παλιό πηγάδι, [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] ένα ξεροπήγαδο και [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] κατέβηκε μέσα και μετά [από] 5-6 μέρες βγήκε και σώθηκε. Κι αυτός, λοιπόν, ήρθε λίγο αργότερα. Ο Βασίλης ...ήταν μια πολύ... καλή προσωπικότητα, ...πολύ sophisticated άνθρωπος. Πέθανε μερικά χρόνια αργότερα από καρκίνο. ...27 του Ιούλη ...αρχίζουν διάφορα πράγματα, ...γιατί άκουγες διάφορες ιστορίες. Τα πράγματα φαίνονται ότι δεν είναι ήσυχα. Δηλαδή οι Τούρκοι άρχισαν κι ανέβαιναν ...πάνω στον Πενταδάκτυλο, οπότε φαινόταν ότι σιγά-σιγά ετοιμάζονταν να κατεβούν μέσα στη Λάπηθο... Ήρθε η ΕΛΔΥΚ στη Λάπηθο και ήρθαν και πολλές ενισχύσεις σε κάποια φάση και μάλιστα θυμάμαι μια νύχτα για... να δείξουμε ότι είχαμε πάρα πολύ δύναμη ...κτλ, ...για να τους κάνουν να... μην κατεβούν προς τα κάτω, έβαλαν δυο-τρία φορτηγά τα οποία γύριζαν όλη νύχτα μες το χωριό, ...[για] να φαίνεται ότι έρχονται ενισχύσεις. Ξέρεις, ότι ακούγεται ο θόρυβος κτλ. Κοίταξε, ...το φοβερό είναι ότι εκείνες τις ημέρες άκουγες συνέχεια, ποιος πέθανε και ποιος αγνοείται και ποιος κτλ... Τούτο είναι ...ένα πολύ περίεργο συναίσθημα... Δηλαδή ένιωθες... ότι το.. τέλος πλησιάζει.
ΝΧ: Το διάστημα που παραμείνατε στη Λάπηθο δεν κινδυνεύατε; Δεν νιώθατε ότι έπρεπε να φύγετε;
ΚΧ: Ναι, κινδυνεύαμε. Κοίταξε, ...εγώ σε κάποια φάση ένιωθα ότι θέλω να φύγω κτλ, μετά όμως αρχίζεις ...και συνηθίζεις τούτο το πράγμα, ...δηλαδή συνηθίζεις να ζεις με τον κίνδυνο. Μετά όμως ...εκείνο το οποίο ήταν το πιο... άσχημο [ήταν] ότι σιγά-σιγά μένεις μόνος σου, ...ότι ο κόσμος φεύγει και μένεις, και φεύγουν όλοι και μένεις εσύ. ... Εντωμεταξύ, ο παππούς μου δεν ήθελε να φύγει. Όταν σε κάποια φάση αποφασίσαμε να φύγουμε όλοι, ο παππούς μου δεν ήθελε να φύγει. Διότι ο παππούς μου ένιωθε ότι έπρεπε ...να περιμένουμε γιατί μπορεί να έρθει η θεία μου... Οπότε ...θυμάμαι είχαμε κάποιες κουβέντες μαζί του τότε, τις οποίες ...τις κρατώ ...σαν παρακαταθήκη. ...Διότι μου είχε πει ...ότι μην ανησυχείς, δεν πρόκειται να πεθάνουμε το καλοκαίρι διότι δεν σκάβεται το χώμα, κάτι ...[τέτοιες] ιστορίες, ...ότι εγώ θα πεθάνω όταν το χώμα ...θα είναι [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] ...μαλακό κτλ... [γελάει]
ΝΧ: Φαντάζομαι τα έλεγε για να σας πείσει και να πειστεί ότι δεν ήταν το τέλος αυτό.
ΚΧ: Ναι, ...ότι δεν θα γίνει κάτι. ...Εντωμεταξύ του έλεγε η μάνα μου να φύγει [και] ο παππούς μου δεν ήθελε. ... Αυτό που έλεγε ο παππούς μου είναι ότι ...το [χτυπάει επανειλημμένα το τραπέζι με κάποιο αντικείμενο που κρατάει στα χέρια του] βούτημα του ήλιου ...της Λαπήθου δεν τ’ αλλάζει με τίποτα, ...δηλαδή ...το ηλιοβασίλεμα ...δεν τ’ αλλάζει με τίποτα... Και θυμάμαι επίσης ότι μια νύχτα που κάτσαμε, που είμαστε σχεδόν μόνοι, ...άρχισε να μου λέει ιστορίες για την Λάπηθο. [Ότι] ...το 1907 ...έριξε χιόνι ως το κύμα του γιαλού. ... Γνωρίσαμε και κόσμο εκείνες τις ημέρες, ...στρατιώτες που ήρθαν από διάφορες περιοχές της Κύπρου, που νομίζω όλοι καταλάβαιναν ότι η πόλη θα πέσει...
ΝΧ: Σίγουρα αυτές οι καταστάσεις είναι τραγικές, αλλά και μοναδικές. Πώς ένιωθες ζώντας υπό ένα καθεστώς διαρκούς φόβου και ακούγοντας συνεχώς για θανάτους και αγνοούμενους;
ΚΧ: Κοίταξε να δεις κάτι, ...το συναίσθημα ...σε τέτοιες περιπτώσεις είναι πολύ περίεργο. ...Πρώτα-πρώτα, για να είμαι ειλικρινής, ένα... άλλο πράγμα το οποίο πολλές φορές [είναι] ένα άσχημο συναίσθημα είναι το πώς αλλάζουν οι οσμές μέσα τον πόλεμο. Δηλαδή σε μια φάση μύριζε καμμένη σάρκα. ...Και αυτό είναι πάρα πολύ [περίεργο], δηλαδή όταν... ψήνεις μια σούβλα ...το αίσθημα είναι πολύ ωραίο, γιατί σκέφτεσαι ...μυρίζει ωραία, ...αλλά όταν ξέρεις ότι αυτή η οσμή που είναι περίπου παρόμοια έρχεται από... ανθρώπινη σάρκα, τούτο είναι πολύ άσχημο. Και μετά αρχίζουν και τελειώνουν και κάποιες ...[βασικές] προμήθειες. ...Το νερό δεν έτρεχε καλά, ...ο ηλεκτρισμός τον έκοψαν, το άλλο, το άλλο. Ύστερα βλέπεις ...[ότι] αρχίσαν και τα δέντρα ...να χάνουν το χρώμα τους γιατί δεν ποτίζονταν πλέον, δεν υπήρχε νερό, ...ο κόσμος έφευγε, ...περισσότεροι αδέσποτοι σκύλοι μέσα στους δρόμους, αδέσποτα κοτόπουλα να περνούν παντού, είναι μια εγκαταλελειμμένη πολιτεία... Νομίζω ότι αυτός που είχε την περισσότερη ελπίδα απ’ όλους ήταν ο παππούς μου. [γελάει] Μετά αποφασίσαμε να φύγουμε. Εγώ έφυγα πρώτος. Νομίζω φύγαμε με τον θείο μου, δεν θυμάμαι. Πήγα στην Μόρφου ...και μετά έρχονταν ...πίσω οι γονείς μου. Θυμάμαι... πολύ καλά τα λόγια του ...παππού μου πριν φύγουμε... Εδώ ...έγιναν και κάποια άλλα πράγματα στα οποία δεν θέλω να... αναφερθώ τώρα, ...δεν αξίζει τον κόπο... Με τους γονείς μου χαθήκαμε. Πήγαμε στη Μόρφου... Και μετά από μερικές μέρες φύγαμε από τη Μόρφου, γιατί πήραν και τη Μόρφου. Και ήρθαμε ...μέσα από κάτι χωράφια... Μετά χαθήκαμε, βρήκα τους γονείς μου αργότερα ...στο Πελένδρι.
ΝΧ: Όταν χωριστήκατε, ξέρατε πού είναι ο καθένας;
ΚΧ: Όχι. ...Αυτό είναι μια άλλη ιστορία, είναι μια μακριά ιστορία. Εκείνο το οποίο μάθαμε μετά στο Πελένδρι, ...κάπου ... Σεπτέμβριο νομίζω ή Οκτώβριο [του ’74] ...μάθαμε ...[από] κάποιον που μας έφερνε τα νέα ότι ...τον παππού μου τον... είχαν σκοτώσει. ...Θα σου πω μετά τον επίλογο αυτής της ιστορίας. ...Ξέρεις ότι όταν ακούς ότι πέθανε κάποιος που δεν τον έχεις δει [νεκρό], ότι... σου είναι δύσκολο να το πιστέψεις... Είναι απλό... Δηλαδή αυτοί που ...[έχουν] αγνοούμενους, ...είναι μεγάλο σαράκι μέσα στις οικογένειές τους, εκεί δεν είναι απλό... Εγώ ...μεγάλωσα με ...τα ξαδέλφια τα οποία [είχανε]... τους δύο θάνατους. ...Μεγαλώσαμε μαζί στο ίδιο σπίτι... Είμαι σίγουρος ότι αυτά τα παιδιά ποτέ δεν έχουν χωνέψει [αυτό] το πράγμα, ποτέ δεν το έχουν καταλάβει, ...[ή] τουλάχιστον ...όταν ήταν παιδιά...
ΝΧ: Πιστεύω είναι πολύ διαφορετικό το να είσαι βέβαιος για τον θάνατο κάποιου από το να μην γνωρίζεις τι έχει συμβεί.
ΚΧ: Ακριβώς. ...Ας πούμε στην Ομήρου Ιλιάδα, αυτά αναφέρονται πολύ εύστοχα από τον Όμηρο. ...[Δηλαδή] να δεις, ...να φτιάξεις [και] να θάψεις τον νεκρό...
ΝΧ: Εξ ου και η σημαντικότητα της όλης διαδικασίας.
ΚΧ: Ακριβώς... Το άλλο το φοβερό σε αυτά όλα είναι ότι ... μετά εγώ αποφάσισα ...να φύγω από την Κύπρο. Τον Οκτώβριο ...[του 1974] ...πήγα μόνος μου σχολείο στην Ελλάδα, στον Βόλο. ...Πήγα με κάποιες αποστολές παιδιών κτλ και έφυγα. Οπότε έλειψα ένα χρόνο περίπου, ήρθα πίσω το ’75.
ΝΧ: Φύγατε διότι σας δόθηκε η ευκαιρία ή νιώθατε πως θέλετε να φύγετε;
ΚΧ: Όχι, ένιωθα ότι... Ένα πράγμα που δεν έχω αντέξει ποτέ είναι να βλέπω τον Πενταδάκτυλο απ’ αυτή την πλευρά. ... Ας πούμε μέσα στο μυαλό μου, ο φυσικός χώρος, ...όταν σκέφτομαι τον εαυτό μου, ... τον Πενταδάκτυλο τον έχω πάντα στον Νότο, όχι στον Βορρά.... Αυτό το πράγμα δεν έχει αλλάξει ...ποτέ στη ζωή μου... Είναι εδώ και 35 χρόνια που τον βλέπω απέναντί μου [και] ποτέ μου, ποτέ μου δεν έχει αλλάξει... Και όταν... κοιμάμαι προσπαθώ να ...ξέρω ότι είναι πίσω, είναι στο Νότο, ποτέ στον Βορρά. ...Αυτά είναι περίπου τα γεγονότα εκείνης της ...εποχής. Πρέπει να σου πω ότι μετά που κατεβήκαμε από το Πελένδρι στην Λευκωσία, πήγαινα τακτικά στο Λήδρα Πάλας εκεί που έρχονταν τα λεωφορεία ...με τους αιχμαλώτους, με τους αγνοούμενους κτλ, που πήγαινε ο κόσμος ...να βρει τους αγνοούμενους κτλ. Πήγαινα τακτικά εκεί. Και στην αρχή παρακολουθούσα τους ανθρώπους που ήταν μέσα στα λεωφορεία, αυτούς που έρχονταν δηλαδή στις ανταλλαγές αιχμαλώτων.
ΝΧ: Αναζητούσατε κάποιον στο μεταξύ;
ΚΧ: ...Ήθελα να δω ...επειδή ήξερα πως είχε πολλούς Λαπηθιώτες που έλειπαν... ήθελα έτσι να δω. Γιατί στην γειτονιά μου υπάρχουν πολλοί αγνοούμενοι, και από τον Άγιο Θεόδωρο υπήρχαν αρκετοί. ... Στην αρχή λοιπόν έβλεπα τους ανθρώπους μέσα στα λεωφορεία. ...Ήταν ανθρώποι οι οποίοι πολλές φορές ήταν ημίγυμνοι, ...ταλαιπωρημένοι, αξύριστοι..., ακούρευτοι... Ταλαιπωρημένοι ανθρώποι. Όσο περνούσαν όμως οι μέρες μου έκανε περισσότερη εντύπωση να βλέπω τους ανθρώπους που ήταν έξω από τα λεωφορεία... Και κάθε φορά... που έρχονταν λεωφορεία και κάποιοι δεν έρχονταν, ουσιαστικά κάποιοι έκαναν κηδεία εκείνη τη νύχτα... Ξέρεις αυτό ήταν πάρα πολύ τρομερό, αλλά πέρα από την ανθρώπινη διάσταση τούτων των ιστοριών, εκείνο το οποίο αντιλαμβανόταν κάποιος όταν τα ’βλεπε, ...κάποιος ο οποίος είχε έτσι έναν ιστορικό στοχασμό ή ένα πολιτικό στοχασμό, [ότι] τούτο ήταν η διάλυση του τόπου μας, ότι αυτά τα λεωφορεία στην ουσία επιβεβαίωναν αυτή την αίσθηση. Δηλαδή αυτό το επιβεβαίωναν με τον πιο έντονο τρόπο, τον γεωγραφικό διαχωρισμό του τόπου μας. ...Γιατί εσύ Νικολέττα, είσαι από μια γενιά που δεν έζησε την Κύπρο ενωμένη. Εγώ είμαι η τελευταία γενιά που την έζησε ενωμένη την Κύπρο. Δηλαδή όταν για παράδειγμα, ...το 1974 τον Ιούνιο, η Carlsberg, η μπύρα, είχε βγάλει μια διαφήμιση που έλεγε ‘από την Κοπεγχάγη μέχρι το Παρίσι, από το Παρίσι μέχρι την [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] Λισσαβώνα, από την Λισσαβώνα μέχρι την [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] Ρώμη, από την Ρώμη μέχρι ...τη Βιέννη, από τη Βιέννη μέχρι τη... Βόννη, όλη η Ευρώπη πίνει Carlsberg... Σ’ αυτή τη διαφήμιση ...η μπύρα ΚΕΟ απάντησε με μια άλλη διαφήμιση που έλεγε από την Πάφο μέχρι τον Απόστολο Ανδρέα, από την Κερύνεια [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] μέχρι την Λεμεσό όλη η Κύπρος πίνει ΚΕΟ... Αυτή ήταν η Κύπρος του ενιαίου γεωγραφικού της χώρου. ...Αυτή την διαφήμιση δεν την έζησες εσύ ποτέ και έτσι ήταν η Κύπρος. ...Και ο διαχωρισμός των κοινοτήτων, ...ο διαχωρισμός [των] ανθρώπων, ήταν ένα σοκ και όσο πιο πολύ καταλάβαινε κάποιος αυτά τα πράγματα, τόσο περισσότερο αντιλαμβανόταν, ...τόσο περισσότερο πονούσε αυτό το πράγμα. ...Αν δεν πονάει ο Ιούλιος ή ο Αύγουστος [του] 1974..., εκείνο που πονάει περισσότερο είναι το μετά τον Αύγουστο, αυτό που έγινε μετά. Επειδή ...εγώ πήγα στην Ελλάδα [όταν] ...ήρθα πίσω, ήμουν σ’ ένα γυμνάσιο εντελώς διαφορετικό από αυτό που άφησα. Μέσα στην τάξη μου υπήρχαν μόνο δύο συμμαθητές μου από την Λάπηθο... το οποίο δεν ήταν τόσο ευχάριστο για μας... Ένα σπίτι ...που μέναμε μέσα δώδεκα ανθρώποι, μια μάνα που έπλενε για δώδεκα άτομα στο χέρι, ...όλα αυτά ...λοιπόν ...είναι η τραγωδία...
ΝΧ: Και μετά από τις ιδανικές συνθήκες ζωής της Λαπήθου, ο καθένας έπρεπε να προσαρμοστεί σε αυτά τα νέα δεδομένα.
ΚΧ: Βεβαίως... Και μάλιστα ...[σε] μία γειτονιά που ...ήταν και λίγο εχθρική, δεν ήταν και πολύ φιλική γειτονιά. ...Η άλλη μάζευε τις κόρες της ...[για] να μην μας γνωρίσουν... [γελάει], τους πρόσφυγες...
ΝΧ: Υπήρχε τούτο;
ΚΧ: Βεβαίως υπήρχε ...δεν ήταν απλά τα πράγματα... Άρα λοιπόν ...όλα αυτά είναι ένας δρόμος που είναι... η πορεία ενός... λαού, ενός δρόμου, ότι... όταν... ακούς αυτές τις ιστορίες, φτιάχνεις την ιστορία του τόπου... Όταν άνοιξαν τα σύνορα, τα σύνορα[!], τα κάγκελα, πήγα στην Λάπηθο... την ίδια μέρα. Και μαζί με τους γιους μου, τη γυναίκα μου και... τη μάνα μου, [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] η οποία μάνα μου έχει... τύψεις γιατί δεν έπεισε τον πατέρα της να έρθει, να φύγει... Είχε μείνει ο παππούς μου... Τον σκοτώσανε. ...Πήγαμε λοιπόν εκεί κι εγώ έψαξα να βρω τον τάφο του, πού τον είχαν θάψει. Ξέραμε ότι τον είχαν θάψει μέσα στο περιβόλι του. Τον έθαψε ένας γνωστός μας ο οποίος όμως δεν μας... εξήγησε ποτέ πού ακριβώς ήταν. [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] Και όταν ο Τουρκοκύπριος εκεί ...κατάλαβε ποιος ήμουν, ήρθε και μου λέει ‘να σου δείξω πού είναι, γιατί μου έδειξε ο τάδε που τον έθαψε’. Πήγα, πήρα ...μία αξίνα [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] και έσκαψα τόσο. Τον βρήκα από κάτω... Εντάξει, μετά τα αφήσαμε εκεί τα ...[οστά]. Και ...πριν δύο χρόνια, ...εγώ ήμουν εναντίον [του] να γίνει αυτό το πράγμα, αλλά [τα] ξαδέλφια μου... το έκαναν. Πήγαν σ’ αυτή την επιτροπή των αγνοουμένων, τον ξέθαψαν και τον φέραμε και τον θάψαμε από εδώ... Φυσικά στο τέλος αυτής της ιστορίας, το τραγικό δεν ήταν... [ότι] είδαμε ...τον σκελετό του... [αλλά το ότι] δεν είχε πεθάνει... [από] μια αδέσποτη σφαίρα... αλλά ήταν δύο σφαίρες στο κεφάλι ...κανονικές...
ΝΧ: Ήταν ο ίδιος ο παππούς που δεν πίστευε ότι θα συμβεί κάτι;
ΚΧ: ...Ακριβώς. ...Μεγάλωσα σε μια οικογένεια με επτά παιδιά, με τα ξαδέλφια μου τα οποία, ...περάσαν κι αυτά... τον δικό τους δρόμο, διότι έχασαν την μάνα τους. Ήταν [κι] αυτή αγνοούμενη που ποτέ... δεν έμαθε κανείς ...τι έγινε, αν και... έγιναν πάρα πολλές προσπάθειες να βρουν μιαν άκρη. [χτυπάει επανειλημμένα το τραπέζι με κάποιο αντικείμενο που κρατάει στα χέρια του]
ΝΧ: Τι νομίζετε ότι έχει συμβεί με τους αγνοούμενους;
ΚΧ: Κοίταξε, όλοι οι αγνοούμενοι ...κάποιοι σκοτώθηκαν, τους έθαψαν... σε ομαδικούς τάφους, αυτοί οι ομαδικοί τάφοι κάποτε έγιναν θεμέλια σπιτιών, πολυκατοικιών, ίσως πετάχτηκαν, κανείς δεν ξέρει πού είναι...
ΝΧ: Οπότε έστω κι αν κάποιος σου πει ότι ναι, πέθανε, το γεγονός ότι ο συγγενής δεν τον έχει δει κρατάει πάντα τούτη την ελπίδα;
ΚΧ: Νομίζω, ...ναι. Αυτοί που έχουν συγγενείς αγνοούμενους, έχουν αυτή την ελπίδα ότι ...κάπου μπορεί να είναι... Κοίταξε να δεις, αυτός ο τόπος έχει ζήσει πολλά πράγματα, είναι πολύ δυνατός να αντέξει πολύ περισσότερα, αλλά σου λέω ...αυτό που σου είχα πει και στην αρχή. Πρέπει να έχεις αίσθηση της ιστορικής συνέχειας και του ιστορικού στόχου. [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] Και πρέπει να έχουμε και την αίσθηση ότι αυτός ο τόπος, αυτοί που ζουν σ’ αυτόν τον τόπο είναι κομμάτι του πλέον, ...και νομίζω ότι το ταξίδι συνεχίζεται. ...Περίπου αυτά ήθελα να σου πω. ...Υπάρχουν και άλλα πολλά τα οποία, νομίζω, δεν θέλω να καταγραφούν.
ΝΧ: Ακούσατε κάποια άλλη ιστορία που σας φάνηκε ενδιαφέρουσα και θα θέλατε να την αναφέρετε;
ΚΧ: Κοίταξε να δεις ...υπάρχουν πάρα πολλές ιστορίες οι οποίες... είναι πολύ σημαντικές. Πρώτα απ’ όλα ...υπάρχουν ...κάποιες ιστορίες ...ηρωισμού. Δηλαδή υπάρχουν κάποιοι ανθρώποι που πραγματικά πολέμησαν ...πολύ σκληρά και πολύ γενναία [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] για τον τόπο. ...Νέα παιδιά τα οποία ήταν από οικογένειες ...πολύ ασήμαντες και παρεξηγημένες και στάθηκαν ...εκεί και πολέμησαν για τον... τόπο. Υπάρχουν επίσης άλλες ιστορίες, υπερβολών. Δηλαδή μέσα σ’ εκείνες τις ώρες κάποιοι έκαναν και πλιάτσικο... Αυτά ...είναι ιστορίες της ντροπής, είναι η άλλη... πλευρά. [αναστενάζει] Νομίζω η ιστορία της γιαγιάς της Λαπήθου που έσωσε τους στρατιώτες είναι μια σημαντική ιστορία. … Εγώ ξέρω μερικούς [από εκείνους τους] στρατιώτες. ... Επίσης ...ο Πενταδάκτυλος που ...καιγόταν ...και ο κυπαρισσώνας πάνω από την Λάπηθο, ο οποίος παρ’ όλους τους βομβαρδισμούς και τους κανονιοβολισμούς άντεχε και δεν έπαιρνε φωτιά. Κι αυτό δείχνει ότι τα κυπαρίσσια είναι πολύ πιο ανθεκτικά από τα πεύκα... [και] είναι πολύ καλύτερα για την Κύπρο... Ξέρεις, εμείς τα παιδιά, οι νέοι ...που ζούσαν ...εκεί ήταν... πολύ δεμένοι με τον τόπο. ...Εγώ, για παράδειγμα, ήξερα τον κυπαρισσώνα πάρα πολύ καλά, δηλαδή αν κι ήμουν 10-11-12 χρονών, ανέβαινα πάνω μόνος μου. Υπήρχαν... δύο μεγάλα πεύκα, τα οποία ήταν τα πιο ψηλά πεύκα πάνω στον κυπαρισσώνα. Όταν τα έβλεπες από κάτω ξεχώριζαν, διότι ήταν πάρα πολύ μεγάλα. Θυμάμαι μία φορά πήγα, πήρα τέσσερα σεντόνια της μάνας μου, τα οποία [τα] έβαλα ...χάμω, τα έραψα μεταξύ τους και έβαλα πάνω μία νεκροκεφαλή, όπως οι πειρατές. Κανείς δεν ήξερε τίποτε. Και ανέβηκα εκεί πάνω, ήμουν 12 χρονών, έριξα ένα σχοινί με το οποίο ανέβηκα πάνω στο ένα πεύκο και ύψωσα αυτή τη σημαία, η οποία φαινόταν ...από κάτω..., όχι πολύ μεγάλη, αλλά φαινόταν όμως. Και... μετά από κανένα εξάμηνο, να λέει η μάνα μου ‘μα χάθηκαν τα σεντόνια μου τα μεταξωτά’... [γελάει] ...Εγώ δεν ήξερα ότι ήταν μεταξωτά... [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] Θέλω να σου πω ότι είχαμε μία... πολύ μεγάλη αγάπη για τον τόπο... Και ο κόσμος είχε αυτή την αίσθηση που σου έλεγα προηγουμένως. Υπήρχαν επίσης, για παράδειγμα, ...ιστορίες παιδιών, τα οποία είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι... στο Έξι Μίλι, Πέντε Μίλι, από την Λάπηθο. Υπάρχει μια ιστορία με δύο αδέλφια που [όταν] ...μπήκαν οι Τούρκοι μέσα... είχαν ...σκοτώσει τον έναν τον αδελφό ...και όταν ο αδελφός του τον είδε... έπαθε νευρικό κλονισμό και μετά σκοτώσαν και τον ίδιο. ... Έχω πολλές τέτοιες ιστορίες που ...δεν νομίζω... δεν θέλω να μπω σ’ αυτά,... αλλά υπάρχουν πάρα πολλές. Αυτές οι ιστορίες όμως δεν είναι για να μας... κάνουν πιο σκληρούς και για να μας... κάνουν πιο δυνατούς πολεμιστές ή να μας κάνουν πιο... ανένδοτους. Αυτές οι ιστορίες είναι για να μετράμε το αύριο... Θα πρέπει να τις ξέρουμε...
ΝΧ: Είχατε σχέσεις με Τουρκοκύπριους στη Λάπηθο; Πώς ήταν;
ΚΧ: Ναι, είχαμε σχέσεις με Τουρκοκύπριους. ...Ο παππούς μου είχε ένα καφενείο που έρχονταν Τουρκοκύπριοι κι εγώ θυμάμαι ...τον χότζα, ...αλλά πέραν... απ’ αυτό ακόμα και μετά το ’64 που έφυγαν οι Τουκοκύπριοι, ...ο πατέρας μου είχε κάτι φορτηγά και είχε Τουρκοκύπριους οδηγούς, οπότε είχα σχέση μαζί τους. ...Υπήρχε ...καλή σχέση. Κοίταξε, νομίζω οι άνθρωποι τα βρίσκανε μεταξύ τους. Οι άνθρωποι ...τι θέλουν, νομίζεις; Το να ζουν καλά, με τις οικογένειες τους, με τα παιδιά τους, να προοδεύουν..., αυτό θέλουν... οι άνθρωποι.
ΝΧ: Ως πρόσφυγας θυμάστε αν όντως υπήρχε διάκριση, τη νιώθατε;
Κ. Χριστοφίδης: Ναι. ...Μετά που ήρθα στην Κύπρο [από την Ελλάδα] και έκανα [την] Β’ τάξη ...βεβαίως την ένιωθα, και μέσα στην τάξη την ένιωθα... Πρώτα απ’ όλα, ...αυτοί από εδώ αυτοαποκαλούνταν αυτόχθονες. [γελάει] ...Υπήρχε διάκριση σε πολλά επίπεδα ...και επίσης ...έβρισκα και πολύ υποτιμητικό ...την μέριμνα που έκαναν. Να ...πηγαίνεις να σου δώσουν σαπούνια ...[ή] κάλτσες ας πούμε... Μάλιστα θυμάμαι τότε μας έδιναν και κάποιες κάλτσες, μαύρες ή γκριζόμαυρες, ...οι οποίες ήταν... πολύ απαίσιες. Οπόταν δεν ξαναφόρεσα κάλτσα μαύρη ...ή σκούρα. [γελάει] ...Μας έδιναν φασόλια, λουβί, ...λάδι, ...τέτοια πράγματα, [αλλά] ...ο τρόπος που γινόταν ήταν ...πάρα πολύ υποτιμητικός.
ΝΧ: Θυμάστε να πηγαίνετε και να περιμένετε για να πάρετε αυτή τη βοήθεια;
ΚΧ: Πηγαίναμε, ναι.
ΝΧ: Πώς βλέπετε το μέλλον, δηλαδή τι είναι αυτό που περιμένετε; Ή ακόμα τι μάθατε από αυτές τις εμπειρίες που είχατε;
ΚΧ: ...Κοίταξε, κατ’ αρχήν πρέπει να επιδιώκουμε πάντα την... ισοπολιτεία... Λαοί οι οποίοι δεν μαθαίνουν αυτό το πράγμα δεν έχουν μέλλον και όταν λέμε ισοπολιτεία εννοούμε ισοπολιτεία μεταξύ των κοινωνικών ομάδων, των φύλων, των ιδιαίτερων φύλων, των μειονοτήτων, των κοινοτήτων. Όλα αυτά λοιπόν πρέπει να είναι η αρχή της ισοπολιτείας... Νομίζω ότι η Κύπρος πλήρωσε πάρα πολύ ακριβά τούτο το πράγμα, γιατί [την περίοδο εκείνη] ...δεν ήταν μια καθαρά δημοκρατική χώρα. Όμως από την άλλη ...το τίμημα που έχει πληρώσει γι’ αυτό είναι υπεράνω, δηλαδή είναι πάρα πολύ μεγάλο. Αλλά θεωρώ ότι το πιο σημαντικο πράγμα για το μέλλον είναι... ότι πρέπει να ζούμε, να μπορούμε να ζούμε με τους άλλους μέσα σε συνθήκες ισότητας. ...Ουσιαστικά, ...όλοι πρέπει να έχουν ίσες ευκαιρίες και [τα] πράγματα που εγώ ακούω ...με τους ξένους και όλα αυτά, ...είναι ...πάρα πολύ κακά. Και επίσης πρέπει να καταλάβουμε ότι ...η ισχύς, δηλαδή για ένα λαό, είναι πλεονέκτημα ...να έχει κοινότητες, με διαφορετικές εθνότητες που να συζούν και να προχωρούν μαζί. Είναι πλεονέκτημα για πάρα πολλά... πράγματα ...και βιολογικά ...και θεσμικά και ιστορικά και... πολιτιστικά. Αν νομίζω ότι υπάρχει ένα μάθημα που πρέπει να πάρουμε είναι τούτο... το μάθημα. Πρέπει να καταλάβουμε ότι ...[και] ο ρατσισμός ...[και] ο εθνικισμός, όλα αυτά είναι πολύ παρωχημένα και δεν... αρμόζουν σε... ανθρώπους που θέλουν να προχωρήσουν μπροστά.
ΝΧ: Άρα είναι ευθύνη του κάθε κράτους να βρίσκει τον τρόπο για την διευθέτηση αυτών των θεμάτων;
ΚΧ: ...Δεν θα έλεγα ευθύνη του κράτους, γιατί τα κράτη ...τις περισσότερες φορές είναι ανεύθυνα. Είναι περισσότερο ευθύνη της κοινωνίας των πολιτών, να εμπεδώνουν αυτά τα πράγματα μέσα στο... θεσμικό πλαίσιο... των χωρών που ζουν.
ΝΧ: Ευχαριστώ.