ORAL HISTORY ARCHIVE
Download here
Name (Ονοματεπώνυμο): Tsagaris Constantinos / Τσαγκάρης Κωνσταντίνος
Sex (Φύλο): Male (Άνδρας)
Year of Birth (Έτος Γέννησης): Before (Πριν το) 1960
Place of Birth (Τόπος Γέννησης): Limassol (Λεμεσός)
Nationality (Ιθαγένεια): Cypriot (Κυπριακή)
Community (Κοινότητα): Greek-Cypriot (Ελληνοκυπριακή)
Occupation (Επάγγελμα): Self-Employed (Αυτοεργοδοτούμενος)
Refugee (Πρόσφυγας): No (Όχι)
Language (Γλώσσα Καταγραφής): Greek (Ελληνική)
Related to Killed or Enclaved or Missing persons (Σχετίζεται με Σκοτωμένους ή Εγκλωβισμένους ή Αγνοούμενους): No (Όχι)
Serving the army in some capacity at the time (Υπηρετούσε στο στρατό με κάποια ιδιότητα κατά την περίοδο εκείνη): Yes (Ναι)
Lived in Refugee Camp (Έζησε σε Προσφυγικό Καταυλισμό): No (Όχι)
Νικολέττα Χριστοδούλου: Τι γνωρίζετε ή τι θυμάστε από το 1974;.
Κωνσταντίνος Τσαγκάρης: ...Την ημέρα του πραξικοπήματος ...εργαζόμουν στο επιπλοποιείο του Παναγιώτη Χ . ...Το εργαστήρι, στο οποίο εργαζόμασταν 8 άτομα, έκλεισε και πήγα στην Τρικόζα να πάρω τη Σοφία [τη σύζυγό του] από τη δουλειά, διότι σχόλασαν κι εκεί. Το όχημά μου ήταν μια μοτοσυκλέτα. ...Πήγαμε σπίτι. ...Καθόμασταν στο Καϊμακλί. ...Πέρασαν οι μέρες, έγινε η εισβολή. Η εισβολή έγινε απέναντι από το σπίτι μας. Απέναντι ...ήταν τα φυλάκια και στο βάθος κάτω πάλι άλλο φυλάκιο και απέναντι ήταν οι Χαμίτ Μάντρες, ...τα Τούρκικα... Και εκεί έπεσαν οι ...αλεξιπτωτιστές. ...Βλέπαμε ότι ...έπεφταν συνέχεια αλεξιπτωτιστές [και] λέμε ‘θα γίνει η επιστράτευση τώρα’...
ΝΧ: Ξέρατε τι συνέβαινε ή παραξενευτήκατε;
ΚΤ: Εγώ δεν παραξενεύτηκα καθόλου διότι από τη στιγμή που έγινε το πραξικόπημα η Τουρκία καραδοκούσε. [Ήταν] η ευκαιρία της. Ήταν να το κάνει τούτο το πράγμα και το έκανε. Αλλά το χαρακτηριστικό ...που θα μου μείνει ...αξέχαστο ήταν ...η Γιάννα. [Ήταν] ...3 χρονών περίπου και είδε τους αλεξιπτωτιστές που έπεφταν και λέει ‘Παναγία μου,.. πόσοι χαρταετοί[!]’. [γελάει] ...Εμείς δεν μπορούσαμε να της πούμε τίποτε άλλο, να μην την φοβίσουμε, να της πούμε είναι Τούρκοι και έκαναν [εισβολή]... Ύστερα έγινε η κλήση στα όπλα. Να παρουσιαστούμε. ...Θυμάμαι ότι είχα πάνω μου ...ένα τσαντάκι, το οποίο είχε μέσα 30 λίρες. Τούτο είναι πολύ σημαδιακό, και λέω της Σοφίας ‘έλα τούτα είναι τα λεφτά μου, πάρτα, δεν ξέρω τι θα γίνει από εδώ και στο εξής’. ...Πήγαμε στον Κύκκο, εκεί μας κατέγραψαν και μετά πήγαμε στο Σκιανοχώρι του Μόρφου, εκεί... που πηγαίναμε ...εφεδρεία, και εκεί μας φόρτωσαν πάνω στα φορτηγά και μας έβγαλαν στον Πενταδάκτυλο. Εντωμεταξύ ήταν ένας στρατός [που] δεν είχε καμιά οργάνωση, ήταν ανοργάνωτοι, τα πάντα. Εγώ να φανταστείς είχα ένα Μαρτίνι , μας το έδωσαν στο στρατό, και σφαίρες δεν μου έδωσαν. Είχα το όπλο ξιφολόγχη, αλλά σφαίρες τίποτε. ...Εκείνο που θυμάμαι και θα μου μείνει ...αξέχαστο είμασταν μαζί με ...παιδιά, διότι είμασταν 29 χρόνων, πόσο είμασταν, ...οι αριστεροί ...με τους δεξιούς. Στους δεξιούς ...έδιναν καλύτερα όπλα... Εμένα δεν με ήξερε κανένας, τι αν ήμουν δεξιός ή αριστερός ούτε εκδηλωνόμουν ούτε είχα και πολύ σχέση με τούτα τα πράγματα εγώ. ...Μου έδωσαν το Μαρτίνι, διοτι πήραν και οι άλλοι Μαρτίνι. [Είναι] πολλοί... που πήραν Μαρτίνια...
ΝΧ: Τα όπλα τα έδιναν οι πραξικοπηματίες ή δεν είχαν σχέση μ’ αυτό;
ΚΤ: Όχι, όχι. Οι πραξικοπηματίες ήταν μέσα στα πράγματα εκείνες τις μέρες, όμως μας [τα] έδινε ...ο στρατός, ο κανονικός στρατός. ...Βγήκαμε και πήγαμε πάνω στον Πενταδάκτυλο. [Είχε] πολύ κόσμο εκεί πάνω. ...Ο τόπος που πήγαμε ήταν το Κέντρο του Χατζηστυλλή, έτσι ονομαζόταν, ...πάνω από τον Βαβυλά. Βλέπαμε τα πλοία ...μέσα στη θάλασσα. Ήταν γεμάτη αποβατικά πλοία, ...τούρκικα. ...Περάσαμε εκεί πάνω [και] έρχονταν τα αεροπλάνα [και] βομβάρδιζαν συνεχώς. Εκείνο που θυμάμαι ...πάρα πολύ εκείνες τις ημέρες, ξεκίνησαν και έρχονταν κάτι τούρκικα άρματα πάνω μας. ...Ένα παιδί από τη Λεμεσό, ...τον θυμάμαι καλά, ...είχε ΠΑΟ μαζί του. ...Στόχευσε το πρώτο άρμα ...και το ακινητοποίησε. ...Το χτύπησε καλά και οι Τούρκοι ...όπου τους έβαλλες, έφευγαν. Άφησαν και τα φορτηγά, άφησαν και τα τάνκς και έφυγαν. Και εκείνα τα τάνκς ...τα φέραμε εκεί πάνω στο κέντρο και βγήκαμε πάνω και φωτογραφηθήκαμε κιόλας. Φύγανε όλοι και... είχε [κάποιους] που ήξεραν [από] ...άρματα, τα ξεκινήσαν και τα έφεραν. ...Το πρώτο ακινητοποιήθηκε... Ύστερα μετακινήθηκε και έφεραν τα άλλα κοντά. Και βγήκαμε πάνω ...και κάναμε χαϊχούι [χαβαλέ] που λέμε. [γελάει διακριτικά] ...Η δεύτερη εισβολή έγινε ...13 [Αυγούστου]... [Στις] 13 έγινε οπισθοχώρηση για την Ευρύχου. Εκεί πάνω. Ήταν διαταγή ...από τους αξιωματικούς... Εντωμεταξύ αν δεν γινόταν η οπισθοχώρηση θα είμασταν όλοι αγνοούμενοι. ...Έγινε η οπισθοχώρηση και πλεόν τα πράγματα, ...τέλειωσε. Οι Τούρκοι έκαναν ό,τι ήθελαν... Έκαναν την πρώτη εισβολή, τη δεύτερη εισβολή, [στη] δεύτερη εισβολή έγινε οπισθοχώρηση, τέλειωσε από εκεί και έγιναν όλα τούτα.
ΝΧ: Μου αναφέρατε ότι δεν είχατε σφαίρες; Πήγατε όμως στον Πενταδάκτυλο. Τι αντιμετωπίσατε εκεί;
ΚΤ: [Ήταν] τελείως ανοργάνωτα... Δεν αντιμετωπίσαμε τίποτε. Τίποτε απολύτως. Ούτε μάχες ούτε τίποτε. Ενώ μας έβαλλαν, ...κρυβόμασταν χάμω, ...αλλά δεν ...ήρθαν ...στρατός ...να ...αντιμετωπίσουμε τους Τούρκους... Εμείς εκεί πάνω δεν είχαμε τούτα τα πράγματα. Αλλού είχαν. ...Στην Άσπρη Μούττη ...έγιναν πολλές μάχες, αλλά κοντά [σ’] εμάς όχι. Και τούτο είναι και ευτύχημα, διότι αν γίνονταν κοντά μας, άλλοι είχαν σφαίρες άλλοι δεν είχαν σφαίρες. ...Εγώ προσωπικά... έπρεπε να έρθει κάποιος Τούρκος και ...να τον τρυπήσω με τη ξιφολόγχη, ...διαφορετικά θα με έτρωγαν. [γελάει διακριτικά]. ...Δεν είχαμε άλλη εκλογή. Αλλά ...θα με περιμένει εμένα με τη ξιφολόγχη; Θα με ράψει. Τούτοι είχαν τα όπλα τους, ήταν πολύ σύγχρονα, ενώ εμάς ήταν [παλιά].
ΝΧ: Πόσες μέρες κάνατε στον Πενταδάκτυλο;
ΚΤ: Όλες τις μέρες, από την πρώτη εισβολή ως την δεύτερη εισβολή.
ΝΧ: Δεν κατεβήκατε καθόλου;
ΚΤ: ...Καθόλου. Έρχονταν, έφερναν φαγητά [και] τρώγαμε... Εμείς νομίζαμε ...ότι θα περάσει τούτο το πράγμα και ...στο τέλος θα γίνει ειρήνη... Είμασταν με τούτη την εντύπωση. Πού να ξέρουμε ότι οι Τούρκοι ήταν... Και ύστερα μάθαμε ότι έφυγαν όλοι από τα χωριά και από την Κερύνεια και από τον Κοντεμένο και από [τη] Σκυλλούρα, [τον] Αη Βασίλη. Όλα τούτα τα χωριά τα έπιασαν... Μετά που φύγαμε εμείς, ήρθαν και τα έπιασαν όλα.
ΝΧ: Είχατε πληροφόρηση για το τι γινόταν αλλού ή ξέρατε τι συμβαίνει μόνο εκεί που είσασταν εσείς;
ΚΤ: Όχι. Απλώς είχαμε κάτι ...πληροφορίες, διότι οι άλλοι ...είχαν το μέσο, κατέβαιναν κάτω, επέστρεφαν πάνω, μπορεί να ήταν και της ΕΟΚΑ Β' και κυκλοφορούσαν αυτοί... Ήταν πιο ελεύθεροι εκείνοι. Εγώ ...δεν ανακατεύτηκα με τίποτε. Εγώ πήγα εκεί πάνω, ήμουν με... τα [άλλα] παιδιά που ήταν κι εκείνοι παντρεμένοι και ...με ένα-δύο μωρά. ...Άλλοι δεξιοί, άλλοι αριστεροί, αλλά δεν είχαμε κανένα πρόβλημα μεταξύ μας εκεί... Είμασταν πολύ παραπάνω από αδερφοί. Τούτα είναι τα πιο βασικά που μου έμειναν ...και που ήταν η πραγματικότητα.
ΝΧ: Ακούσατε για άλλα περιστατικά από άλλους στρατιώτες ή κόσμο που σας έμεινε στο μυαλό;
ΚΤ: ...Το μόνο που άκουσα ...στο πραξικόπημα ...ήταν κάποιος ξένος, νομίζω ήταν Τσέχος, και ...του λέει [του στρατιώτη] ‘με τούτο το όπλο ...θα πας να πολεμίσεις[;], με το Μαρτίνι[;]’. Του λέει ‘καλύτερα να μην πας’. Με αυτό τον τρόπο. Δηλαδή ...ήταν γελοίος ο στρατός μας. Γελοίος. ...Δεν φανταζόμουν ...ότι ...θα κηρυχθεί πόλεμος με τους Τούρκους και θα μας στείλουν στον Πενταδάκτυλο για σφαγή. Για σφαγή. Εγώ προσωπικά εάν ήξερα ότι ήταν τούτη η κατάσταση ...δεν θα πήγαινα. Ειλικρινά ...σου λέω. Δηλαδή αν ήξερα ότι ήταν τούτη η προδοσία, τούτα όλα τα πράγματα που έγιναν, δεν θα άφηνα την γυναίκα μου και το μωρό 3 χρόνων και να πάω στη σφαγή του λύκου, του Τούρκου.
ΝΧ: Είχατε μάθει ή είχατε δει αν είχαν σκοτωθεί εκεί στην περιοχή άτομα, είχε αγνοούμενους;
Κ. Τσαγκάρης: Όχι, όχι. ...Όλοι [από] το λόχο τα καταφέραμε ...με τα φορτηγά και κάναμε οπισθοχώρηση. ...Το μόνο που είδαμε ήταν ...εκείνη η περίπτωση ...με τα τούρκικα ...άρματα που έρχονταν πάνω μας και που τα ακινητοποίησε ο Λεμεσιανός στρατιώτης. ...Σκόπευσε με το ΠΑΟ και το ακινητοποίησε και τα άφησαν και έφυγαν. Δηλαδή, με λίγα λόγια, ...όπου έβρισκαν λίγη αντίσταση οι Τούρκοι δεν προχωρούσαν, έφευγαν.
ΝΧ: Άρα τούτο σας λέει εσάς ότι αν ήταν πιο οργανωμένη η κατάσταση θα μπορούσε να ήταν και διαφορετικό το αποτέλεσμα;
ΚΤ: ...Αν ήταν οργανωμένοι, δηλαδή να μην έφευγε ο στρατός μας από την Κερύνεια, [να μην έφευγαν] τα όπλα, τα ΠΑΟ, τα Βίκερς, τα ...μπαζούκας, ...τα πολυβόλα, ...το πυροβολικό, δεν θα κόντευαν οι Τούρκοι. Θα σκέφτονταν πολύ αν θα έκαναν απόβαση. Είχαμε τη δύναμη. Αλλά δεν είχαμε τίποτε. ...Η Κερύνεια αποστρατιωτικοποιήθηκε τελείως, το Βαρώσι το ίδιο. Φύγανε όλοι. Εκεί πάνω στον Πενταδάκτυλο ...τί να σου πω. Ήταν όλα ανοργάνωτα. Τίποτε δεν υπήρχε. Τίποτε απολύτως. Σε μια περίπτωση ακούσαμε έναν ...Έλληνα αξιωματικό ο οποίος είπε [ότι] χτύπησε το χέρι του για να φύγει. Σου λέω, χτύπησε το χέρι του, γδάρθηκε έτσι, ...για να σηκωθεί και να φύγει από εκεί πάνω. Τούτα τα πράγματα γίνονταν μέσα στον πόλεμο και το πραξικόπημα...
ΝΧ: Η οικογένειά σας πού ήταν;
ΚΤ: ...Άφησα την οικογένειά μου στο σπίτι στο Καϊμακλί. ...Μετά η οικογένεια έφυγε ...και πήγαν στο Στρόβολο και μετά από το Στρόβολο, πήγαν στους Εργάτες. ...[Το Καϊμακλί] ήταν κοντά ...στην εμπόλεμη κατάσταση, διότι οι αλεξιπτωτιστές έπεφταν ...απέναντι από το σπίτι. Δεν μπορούσαν να μείνουν εκεί. Ακόμα λίγο και θα έρχονταν παρακάτω ... και αν δεν έφευγαν [θα] ήταν δύσκολα τα πράγματα.
ΝΧ: Θυμάστε πώς νιώσατε μόλις είδατε τους αλεξιπτωτιστές; Ήταν φόβος, ήταν θυμός, ή ήταν ότι απλά καθαρά πρέπει να πάω να κάνω το καθήκον μου;
ΚΤ: ...Ξέραμε ότι πρέπει να πάμε να κάνουμε το καθήκον μας. ...Δεν μπορούσαμε να πούμε ότι ήρθαν οι Τούρκοι και έννοια σου. Όχι, δεν γίνονται τούτα τα πράγματα. Αλλά νομίσαμε κι εμείς ότι θα πάμε οργανωμένα, θα μας δώσουν τα όπλα μας τα αυτόματα, το ένα, το άλλο, θα υπάρχει μια τάξη, ...ενώ δεν υπήρχε τίποτε. Τίποτε απολύτως για την περιοχή εκεί. Αλλού έγιναν μάχες, σκοτώθηκε κόσμος, ...[υπάρχουν] αγνοούμενοι. Και τούτα όλα οφείλονται ...πάλι στην ανοργανωσιά. Ενώ αν ήταν καλά οργανωμένα τα πράγματα δεν θα είχαμε όλα τούτα. Έκοψαν τον κόσμο στα χωριά... και τους άρπαξαν.
ΝΧ: Μου αναφέρατε νωρίτερα για αριστερούς και δεξιούς. Ήταν μεγάλο θέμα, έδινε σημασία ο κόσμος στο τι ήταν ο καθένας;
ΚΤ: ...Ναί. ...Οι περισσότεροι που πήγαν στον στρατό ...πιστεύω ότι ήταν οι αριστεροί... Πήγαν και πολλοί δεξιοί αλλά πάρα πολλοί δεν πήγαν... Πάρα πολλοί.
ΝΧ: Ήξεραν κάτι;
ΚΤ: ...Πιθανόν να γνώριζαν κάτι, πιθανόν και να μην γνώριζαν. Απλώς επειδή έγινε το πραξικόπημα, ...έλεγαν ότι ο Μακάριος είναι νεκρός, όλα τούτα τα πράγματα, πίστευαν ...ότι δεν έχει τίποτε... Ενώ δεν ήταν έτσι τα πράγματα. ...Ο Τούρκος περίμενε ...τούτο το πραξικόπημα ειδικά για να έρθει να πιάσει την Κύπρο. Ήταν η μεγάλη ευκαιρία της Τουρκίας.
ΝΧ: Το πραξικόπημα αποτέλεσε την αφορμή για την εισβολή. Πιστεύετε ότι θα μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί διαφορετικά οι καταστάσεις; Θα μπορούσατε να καταλογίσετε ευθύνες;
ΚΤ: ...Ναί, μπορούσε. ...Είχε και ο Μακάριος φταίξιμο και ο Γρίβας. Και οι δύο τους. Μπορούσε εκεί ...που του είπαν ...του Μακαρίου να παραιτηθεί... Ύστερα που πέρασαν τα χρόνια, [αν το είχε κάνει] ...δεν θα είχαμε τούτα τα πράγματα. ...[Αλλά] δεν μπορείς να πάψεις ένα μόνιμο ηγέτη, είναι δύσκολο τούτο... Όμως και τα κόμματα έπαιξαν ...τον δικό τους ρόλο για να γίνει το πραξικόπημα. Διότι αν δεν τσακώνονταν δεξιοί και αριστεροί για την εξουσία, ο Μακάριος ήθελε να βάλει τους δικούς του, οι υπόλοιποι ήθελαν να φάνε τον Μακάριο για να μπουν εκείνοι και έγινε όλο τούτο το πράγμα. Ενώ μπορούσε ...ο Μακάριος... Ο Μακάριος ...ήταν ίνδαλμα ...για την πλειοψηφία του κυπριακού λαού, αλλά ο κόσμος δεν τα ζύγιζε καλά τα πράγματα. Νομίζω... κι εγώ ήμουν με τον Μακάριο... Αλλά ύστερα που πέρασαν τα χρόνια λες ‘νομίζω έπρεπε να παραιτηθεί, να σταματήσει’, διότι δεν ξέρεις. Ο Τούρκος εκεί, καραδοκεί πάντα. Πάντα. Να μην του δώσουμε αφορμή. Ενώ με τούτο τον τρόπο έγινε το πραξικόπημα. [Αν] δεν γινόταν το πραξικόπημα, ...δεν θα γίνονταν ...όλα τούτα τα δεινά. Διότι τούτα όλα τα δεινά είναι τούτοι οι αγνοούμενοι. Πρώτα, πρώτα ο κόσμος, οι δύο χιλιάδες σκοτωμένοι και μετά ο κόσμος που έχασε τις περιουσίες του. Αλλά η περιουσία όταν ζεις κάνεις περιουσία. Αλλά όλα τούτα χάθηκαν. Ενώ μπορούσε, όπως είπα και πριν, ...αν ο Μακάριος σταματούσε δεν θα είχαμε τούτα τα πράγματα. Εγώ μιλώ πολύ ρεαλιστικά. Μπορεί να ρωτήσεις πολύ φανατισμένους ...ανθρώπους ...του ΑΚΕΛ, τούτοι θα πουν ...δεν συμφωνούμε μαζί σου. ...Η αλήθεια είναι τούτη. Πραγματικά.
ΝΧ: Ίσως μετά από πολλά χρόνια μπορεί πολύς κόσμος να βλέπει διαφορετικά τα πράγματα. Πιστεύετε όμως ότι τότε πολλοί έπρατταν με τρόπο που, όπως είπατε, δεν ζύγιζαν τα πράγματα; Δηλαδή αριστεροί και δεξιοί δεν σκέφτονταν τις επιπτώσεις των όσων έκαναν;
ΚΤ: Ναι. ...Και η ΕΟΚΑ Β ...δεν ήταν σωστό ...να ανατινάσσουν αστυνομικούς σταθμούς, να σκοτώνουν τον ένα, να σκοτώνουν τον άλλον. Δεν ήταν σωστά... Αλλά ...επειδή ο Μακάριος ήταν ο πρόεδρος, εδώ [είναι] που ξεκινούσαν τα πράγματα. Και ο Γρίβας. Και οι δύο τους έκαναν μεγάλα λάθη. Έπρεπε στο κάτω-κάτω να πει ‘ελάτε εδώ, καθήστε εκεί σ’ ένα μεγάλο στρογγυλό τραπέζι και να τα βρούμε. Να παραιτηθώ; Να παραιτήθω’. Διότι πάντα έλεγε ότι οι οδηγίες του ότι ...τάχα ...θα φέρουν τους Τούρκους... Όπως το είπε... έγινε... Αλλά μπορούσε να το σταματήσει από μόνος του. Βέβαια και εκείνον τον έβαζαν πάνω νομίζω και οι γύρω του.
ΝΧ: Με τους Τουρκοκύπριους είχατε σχέσεις;
ΚΤ: Ναι. ...Όταν ήμουν μικρός, που εργαζόμουν στο εργοστάσιο του Παπαδόπουλου στη Λεμεσό, είμασταν σμηκτοί με τους Τούρκους. Δεν είχαμε κανένα πρόβλημα. Τίποτε απολύτως. Οι λουστραδόροι του εργοστασίου ήταν Τούρκοι. Ο Τολγούτ και ο άλλος, [δεν θυμάμαι] ...το όνομά του... Πηγαίναμε ...σπίτι τους έτσι μικροί που είμασταν, 12 χρονών, και τρώγαμε μαζί. Έκανε η Τουρκάλα πατάτες τηγανητές, ας πούμε, ...και τρώγαμε μαζί στο σπίτι τους. ...Δεν είχαμε πρόβλημα, τίποτε. Να βγούμε, να πάμε σινεμά, να πάμε ποδόσφαιρο [γελάει] πηγαίναμε στο Γ.Σ.Ο. και βγαίναμε πάνω στα δέντρα και πηδούσαμε μέσα στο γήπεδο διότι δεν είχαμε ...λεφτά για τίποτε. Όμως δεν είχαμε πρόβλημα μαζί τους. Είμασταν πολύ αγαπημένοι. Ύστερα που έγιναν τούτα όλα, ...[η] ΕΟΚΑ Β και το ένα και το άλλο, τους ανοίξαμε τα μάτια τους. Τούτη είναι η όλη ιστορία. ...Φταίμε κι εμείς για να τους κουβαλήσουμε εδώ μέσα..., δεν είναι μόνοι τους που ήρθαν. Φταίμε εμείς. Εμείς; Οι ηγεσίες δηλαδή. Φταίει και η χούντα των Αθηνών που ήταν οι πρωτεργάτες, που κούρδισαν και τους δικούς μας εδώ να κάνουν όλα εκείνα τα πράγματα, αλλά έφταιγε και ο ίδιος ο Μακάριος. Εγώ το λέω, ύστερα που πέρασαν τα χρόνια ζυγίζεις τα πράγματα πλέον και λες τούτα τα πράγματα δεν έπρεπε να γίνουν. Κι εσύ κύριε Μακάριε έπρεπε να σταματήσεις για ...να μην γίνει ...όλη τούτη η ιστορία με την Τουρκία. Και ως τώρα δεν θα είχαμε τέτοια προβλήματα. Ούτε εισβολή θα γινόταν ούτε τίποτα.
ΝΧ: Πιστεύετε ότι μάθαμε κάτι από όλα αυτά;
ΚΤ: Το λοιπόν, ναι. Και ...είναι καλή ερώτηση τούτη. Ο περισσότερος κόσμος έμαθε. Υπάρχουν ορισμένοι που δεν έμαθαν. Τούτο είναι μια πραγματικότητα. Ακόμα νομίζουν, με λίγα λόγια, ότι ζουν στον κόσμο τους. Ενώ κανονικά αν είχαν ...συνείδηση ...έπρεπε ...εκείνοι οι 50, 100 της ΕΟΚΑ να αυτοκτονήσουν. Δεν λέω και παραπάνω, εκείνοι οι 50. ...Το μόνο κράτος στον κόσμο που μετά το πραξικόπημα κρατούν τις θέσεις τους στη δημόσια υπηρεσία είναι η Κύπρος. Δηλαδή έγινε όλο τούτο το πράγμα και έχουν τις δουλειές τους. Ενώ, κύριε, δεν γίνονται τούτα τα πράγματα. Έπρεπε κανονικά να πας ν’ αυτοκτονήσεις. Τη στιγμή που ο κόσμος είναι στο Λήδρα Πάλας με τις φωτογραφίες, τους αγνοούμενους τούτα τα κακά, τα δεινά ...που έγιναν. Διότι τα έκαναν οι ίδιοι μαζί με την χούντα των Αθηνών. Δεν τα έκανα εγώ ή ο Γιάννης ή ο Κωστής. Είναι μια πραγματικότητα τούτο το πράγμα.
ΝΧ: Πιστεύετε ότι στην ΕΟΚΑ Β υπήρχε κόσμος που απλά συμμετείχε και νόμιζε ότι θα έκαναν κάτι καλό, αλλά ουσιαστικά τους χρησιμοποίησαν;
ΚΤ: ...Ναι. ...Κοίταξε, ...η ακροδεξιά ...πάντα υποστήριζε ...την ΕΟΚΑ Β. Οι άλλοι, η ...[κεντρώα] δεξιά, ας πούμε το ΔΗΚΟ ένα παράδειγμα, και η αριστερά, τούτοι ήταν με την άλλη κατάσταση, μακαριακοί, ας πούμε. Δεν πίστευαν ...ούτε οι μεν ούτε και οι δε ότι θα γινόταν η τουρκική εισβολή. Δεν λογάριασαν καλά τα πράγματα.
ΝΧ: Ο κόσμος, οι ακροδεξιοί ή οι αριστεροί που δεν ήταν μπλεγμένοι μέσα στα πράγματα απλά ακολουθούσαν;
ΚΤ: ...Ναί, μπράβο, ναι. ...Και ο ακροδεξιός ο κόσμος δεν ήταν όλοι το ίδιο. ...Ο περισσότερος κόσμος είχε... τα λογικά του ...για τούτη την πολιτική. Ήξεραν κι εκείνοι ότι ...κάτι δεν πάει καλά με όλη τούτη την κατάσταση. Αλλά είχε πολύ κόσμο ο οποίος ήρθε στο απροχώρητο, με την σημασία ότι ήθελαν να φύγει ο Μακάριος από τη μέση. Τούτο ας πούμε ήταν [μια λύση] ...για να μην γίνει τίποτε...μακελειό ή οτιδήποτε άλλο. Και το λέω ακόμα μια φορά, έφταιγε και ο Μακάριος...
ΝΧ: Πώς αποφάσιζε κάποιος τότε αν θα ήταν δεξιός, ακροδεξιός, αριστερός ή οτιδήποτε άλλο; Ήταν ιδεολογίες; Ήταν προσωπικά συμφέροντα;
ΚΤ: ...Τούτο το πράγμα συνήθως το φέρνεις μαζί σου. Δηλαδή ...αν η οικογένειά σου είναι δεξιοί, ακολουθείς κι εσύ, ... είτε... πολύ είτε στο μέτριο. Εκείνο εξαρτάται από τις παρέες που κάνεις, ...τα σχολεία, το ένα, το άλλο..
ΝΧ: Εσείς τι πιστεύετε ότι θα γίνει με το Κυπριακό; Τι περιμένετε ή τι θέλετε να γίνει;
ΚΤ: ...Δυστυχώς ...είμαστε μια κοινωνία ...για τις καρέκλες της βουλής, της κυβέρνησης όλα τούτα και ...ακόμα χειρότερα όταν πλησιάζουν οι εκλογές. Δεν συμφωνούμε σε τίποτε. Δηλαδή συμφωνούν το κόμμα που είναι στην εξουσία και οι υπόλοιποι... βάλλουν [εναντίον] του κόμματος που είναι στην εξουσία. Δεν τα βρίσκουμε μεταξύ μας. Πώς θα λύσουμε και το Κυπριακό;[!] Αφού για ένα πράγμα που υπάρχει ...στο κράτος αντί να σταθούν όλοι [σε ένα πόλο] να βρούν μια λύση, συνέχεια βάλλει ο ένας τον άλλο [και] ο Τούρκος μας περιπαίζει. ...[Όσο] μας βλέπει ότι είμαστε έτσι, μας περιπαίζει κιόλας από πάνω. Πώς εμείς θα κάνουμε ειρήνη με τους Τούρκους, αφού εκείνοι είναι συνέχεια ανένδοτοι. Ποτέ δεν έδωσαν τίποτε. Τίποτε απολύτως. Συνέχεια θέλουν. ...Βλέπουν εμάς ότι είμαστε συνέχεια μοιρασμένοι γιατί ενδιαφερόμαστε μόνο για τις καρέκλες και για τους μισθούς τους παχουλούς. Είναι η αλήθεια τούτο το πράγμα, ...είναι μια πραγματικότητα... Και νομίζω τούτο το πράγμα θα συνεχίσει πολλά χρόνια. Έτσι είναι. Ούτε και λύση υπάρχει. Ούτε καμιά φορά θα ...[δοθεί] λύση, δηλαδή όχι όπως την θέλουμε, αλλά ...ούτε και κατά προσέγγιση. Τίποτε. Νομίζω έτσι είναι που θα την περάσουμε. Αποκλείεται να γίνει λύση, κανονική λύση.
ΝΧ: ...Θα θέλατε να προσθέσετε κάτι άλλο;
ΚΤ: Νομίζω [γελάει] τα καλύψαμε όλα. Είπαμε ...αρκετά. Ο κόσμος ζούσε, βασίλευε, πριν το πραξικόπημα, δουλειές άφθονες, όσες δουλειές ήθελες να κάνεις, μία δουλειά, δύο, τρεις, ...υπήρχαν δουλειές. Δεν είχε κόσμο ο οποίος πεινούσε ή οτιδήποτε άλλο. ...Μετά που έγινε ο πόλεμος ...άλλαξε ο κόσμος. Δηλαδή άλλαξε η συμπεριφορά του, δεν ήταν ο κόσμος ο αγνός ...και με το δίκαιο τους. Ο πρόσφυγας ήρθε από εδώ, άφησε τα πάντα, είχε σκοτωμένους στην οικογένειά του, είχε αγνοούμενους στην οικογένειά του, άλλαξε η ψυχολογία του. Δεν ήταν όπως παλιά... Τώρα είναι καλύτερα τα πράγματα. Δεν είναι όπως τις μέρες του πολέμου και ύστερα [τα] δύο-τρία χρόνια ...που μεσολάβησαν. Τώρα έχει 35-36 χρόνια, τα πράγματα είναι καλύτερα... Όμως έχουμε το μεγάλο μας το πρόβλημα, το οποίο ποιος θα το λύσει; [γελάει] Κανένας δεν ξέρει.
ΝΧ: Νομίζετε ότι είναι σημαντικό να γνωρίζουν οι νεότεροι αυτές τις ιστορίες, τις οποίες δεν μπορούμε να βρούμε σε κάποιο βιβλίο;
ΚΤ: ...Πρέπει, ναι. Ειδικά τούτη η ιστορία της Κύπρου... πρέπει ... πάντα να διδάσκεται στα σχολεία. Δεν γίνεται ...να σταματήσουν και να μην διδάσκεται. Τούτο είναι μεγάλο λάθος. Και ...να ήμουν εγώ με την ΕΟΚΑ Β και να έλεγα ...ότι με συμφέρει, τούτο είναι λάθος. Την ιστορία της Κύπρου πρέπει να την λες ...όπως έγινε και όπως ήταν. Εγώ λέω ήμουν με τον Μακάριο και έρχομαι και λέω ότι έχει λάθος. Πρέπει να πεις την αλήθεια. ...Μόνο έτσι γράφεις την ιστορία κανονικά και έχεις την κουλτούρα σου και πας μπροστά. Διαφορετικά θα... πηγαίνουμε πίσω... Έτσι είναι, διότι λαός που δεν έχει ιστορία είναι χαμένος.
ΝΧ: Ουσιαστικά υπήρχαν δύο ‘στρατόπεδα’: οι μακαριακοί και οι γριβικοί, χωρίς να υπάρχει μια μέση κατάσταση. Ποια πιστεύετε ότι είναι η ευθύνη του κόσμου; Έπρεπε να αντιδράσει;
ΚΤ: ...Ναι, έπρεπε και ο κόσμος να αντιδράσει... Αλλά ο κόσμος που δεν αντιδρούσε είδαμε ότι περνούσε καλά, ζούσε καλά, δεν υπήρχε τίποτε, το αυτοκίνητό του, την μοτοσυκλέτα του, ...να κάνει τα ταξίδια του. Κανένας δεν ήξερε ότι θα συνέβαινε όλο τούτο το πράγμα. Ενώ αν ήξερε ότι θα γίνονταν όλα τούτα τα πράγματα θα μπορούσε να αντιδράσει και μπορεί να μην γίνονταν... [Να πουν] ‘βρε παιδί μου, μα πού πάμε[;]’. Ενώ τα πήραν όλοι στο σιορολόπ [στην πλάκα]. Να φύγει ο Μακάριος από τη μέση, δώστου εκεί. [γελάει] Δεν καταλάβαιναν τίποτε.
ΝΧ: Μιλάτε στις κόρες σας γι’ αυτά; Τους έχετε διηγηθεί αυτές τις ιστορίες;
ΚΤ: ...Ξέρουν περίπου την ιστορία της Κύπρου. ...Δεν νομίζω να μην την ξέρουν, την ξέρουν καλά, την συζητούσαμε ...πιο παλιά... Η γυναίκα μου ...είναι πρόσφυγας του... ’58 με ’63. Και τούτο ήταν πάλι λάθος, που είναι η αλήθεια και τούτη, που εκδιώχθηκαν από τους Άγγλους ...και έφυγαν από τα σπίτια τους, τον Άη Λουκά. Ο Άη Λουκάς είναι στην τούρκικη συνοικία της Λευκωσίας. ...[Και] μέχρι σήμερα κανένας δεν τους νοιάστηκε. Δηλαδή έγινε η δεύτερη τούτη εισβολή τώρα, ενώ τον καιρό της πρώτης ΕΟΚΑ που οι Τούρκοι έδιωξαν τον κόσμο και έφυγαν από τα σπίτια τους, [από] εκείνες τις περιοχές, μέχρι σήμερα δεν τους είπε κανένας ‘μα ποιοί είσαστε εσείς[;]’. Ούτε υπήρχαν [τα] ‘να σου δώσουμε βοήθειες, [να] σου δώσουμε τρόφιμα, να πας στο σχολείο’, τίποτε απολύτως. Κανένας δεν τους νοιάστηκε. Υπάρχουν δύο ειδών πρόσφυγες. Οι μεν τους είδαν, και τα ξένα κράτη και η κυβέρνησή μας, ...και είναι σωστό, όμως έπρεπε να δουν και τούτη την κατάσταση. [Δηλαδή] τους πρόσφυγες της πρώτης ΕΟΚΑ, ...τους οποίους εκείνο τον καιρό τους εκδίωξαν οι Τούρκοι μαζί με τους Άγγλους, άφησαν τα σπίτια [τους] και έφυγαν. Και ήρθαν από εδώ, ...στα άλλα χωριά, εκτός των τοιχών.
ΝΧ: Σας ευχαριστώ πολύ.