ORAL HISTORY ARCHIVE
Name (Ονοματεπώνυμο): Christofides Christos / Χριστοφίδης Χρήστος
Sex (Φύλο): Male (Άνδρας)
Year of Birth (Έτος Γέννησης): 1960-1974
Place of Birth (Τόπος Γέννησης): Nicosia (Λευκωσία)
Nationality (Ιθαγένεια): Cypriot (Κυπριακή)
Community (Κοινότητα): Greek-Cypriot (Ελληνοκυπριακή)
Occupation (Επάγγελμα): Politician (Πολιτικός)
Refugee (Πρόσφυγας): Yes (Ναι)
Language (Γλώσσα Καταγραφής): Greek (Ελληνική)
Related to Killed or Enclaved or Missing persons (Σχετίζεται με Σκοτωμένους ή Εγκλωβισμένους ή Αγνοούμενους): Yes (Ναι)
Serving the army in some capacity at the time (Υπηρετούσε στο στρατό με κάποια ιδιότητα κατά την περίοδο εκείνη): No (Όχι)
Lived in Refugee Camp (Έζησε σε Προσφυγικό Καταυλισμό): No (Όχι)
Νικολέττα Χριστοδούλου: Είναι ενδιαφέρον ότι γεννήθηκες ένα μήνα πριν την εισβολή και σίγουρα δεν έχεις προσωπικές εμπειρίες, αλλά θα ήθελα να μου πεις ιστορίες που άκουσες από την οικογένειά σου ή από φίλους, ίσως, για την περίοδο μεταξύ ’60 και ’74.
Χρήστος Χριστοφίδης: ...Έχω την εντύπωση ότι στη Μόρφου τα γεγονότα του ’63, ’64-’67 δεν τα βιώσαμε πολύ έντονα. Να σου πω για ποιο λόγο. Στη Μόρφου δεν... υπάρχει ισχυρή ...ακραία παράταξη της ακροδεξιάς που υποτίθεται [ότι] πρωτοστάτησαν σε κάποια γεγονότα. Και γενικά η Μόρφου ήταν και γεωγραφικά λίγο μακριά από τούτα τα γεγονότα. Εκείνο που ξέρω για το ’63-’64 είναι ότι ...ο πατέρας μου ήταν ... στρατιώτης. Τραυματίστηκε τότε στο πόδι, και έπαιρνε επίδομα αναπηρίας. ...Βέβαια ξέρω πάρα πολλές πληροφορίες και φύσει και θέσει από ανθρώπους που έζησαν τα τότε γεγονότα. Εμείς, περισσότερο, έχουμε... έντονες εμπειρίες για την περίοδο την προπραξικοπηματική, της εισβολής και τα ...[όσα επακολούθησαν]. ...Έγινε [η] εισβολή. Εμείς περάσαμε πολύ δύσκολα στην εισβολή διότι 20 του Ιούλη έχασα τον πατέρα μου, ο οποίος σκοτώθηκε την πρώτη μέρα της εισβολής. Φύγαμε κακήν κακώς, με ένα αίσθημα ότι θα φύγουμε, θα ησυχάσουν τα πράγματα και θα πάμε πίσω. Είναι χαρακτηριστικό ...το γεγονός ότι και οι θείες μου και η μάνα μου, ...[και] η γιαγιά μου δεν πήραν ιδιαίτερα πράγματα μαζί τους. Μάλιστα η θεία μου η Νίτσα έστρωνε τα κρεββάτια, σφουγγάριζε... και όταν της έλεγαν ‘άντε τέλειωνε να φύγουμε’, έλεγε ‘μα να ’ρθουμε και να το βρούμε απεριποίητο[;]’. ...[Αυτό] βέβαια στηριζόταν σε μια εμπειρία προηγούμενων χρόνων, [δηλαδή] ότι ξαναείχαμε διακοινοτικές διαμάχες. Βέβαια ο κόσμος δεν μπορούσε να καταλάβει ότι τούτη τη φορά είχαμε εισβολή στρατιωτική, μαζική και [πίστευε] ότι τα πράγματα θα ξαναησυχάσουν και θα συνεχίσουν. Μετά από [τις] 14 του Αυγούστου πήγαμε [στην Ευρύχου]. ...Οι ιστορίες λένε ότι εκείνη την περίοδο βεβαίως υπήρχε πολύ ένταση στην οικογένεια, εγώ ήμουν αβάπτιστος, η μητέρα μου είχε καταρρεύσει ψυχολογικά και άλλως πώς.
ΝΧ: Γνώριζε για τον πατέρα σου;
ΧΧ: Μας το είπαν, ναι. Μας το είπαν λίγες μέρες μετά βέβαια, διότι τους έθαψαν ομαδικά. Νομίζω δύο μέρες μετά ήρθε η αστυνομία επίσημα και ενημέρωσε... Ε, η πληροφορία ...που έχω, [διότι] μίλησα κι εγώ ...με την ξαδέλφη του [του πατέρα του] που τον παρέλαβε, ήταν ότι βέβαια ήταν νεκρός. Είχε χτυπηθεί με συναδέλφους του εδώ στη ΑΤΗΚ που είναι του Μάρκου Δράκου στη Λευκωσία. Επεδίωξε η ίδια να τους ξεντύσει, είχε άσπρα σεντόνια και λοιπά για να τους τυλίξουν, να τους θάψουν, με βάση τις χριστιανικές παραδόσεις. Ο υπεύθυνος εκεί της υπόθεσης, εκ μέρους της ΕΟΚΑ Β’, της είπε ότι ‘όπως φαίνεται θέλεις να σε θάψουμε κι εσένα μαζί του και να μην ανακατεύεσαι’ και την έδιωξαν. Οπότε θάφτηκαν με τα ρούχα, όπως ήταν [και] τους έριξαν ομαδικά στους τάφους. Λοιπόν, εμείς φύγαμε. Γίνονταν βομβαρδισμοί, πηγαίναμε σε ένα υπόγειο κάποιου γείτονα, απέναντι, όπου συνέβαιναν διάφορα τραγελαφικά. Διότι η μάνα μου άναβε τα φώτα για να κάνει το γάλα μου, γιατί εγώ έκλαιγα [γελάει] άμα ερχόταν η ώρα να φάω και φωνάζαν οι υπόλοιποι. Διάφορα τέτοια τα οποία άμα τα σκεφτείς εκ των υστέρων έχουν και λίγο πλάκα. Ε, 14 του Αυγούστου φεύγουμε από τη Μόρφου. Εντωμεταξύ εγώ βαφτίστηκα βέβαια, από τον αδερφό του πατέρα μου, ε, για διάφορους λόγους. Υπήρχαν κίνδυνοι, έπρεπε να βαφτιστώ. Πήρα το όνομα του πατέρα μου καθότι ήμουν αβάφτιστος [αναστενάζει] και πήγαμε στην Ευρύχου. Στην Ευρύχου κοιμόμασταν σ’ ένα καφενείο εκεί, που κάποιος άνθρωπος είχε την καλωσύνη να παραχωρήσει. Μετά επειδή ήμουν νεογέννητο, ήρθε μια κυρία και μας πήρε στην Κακοπετριά, στο σπίτι της.
ΝΧ: Τη γνωρίζατε αυτή την κυρία;
ΧΧ: Όχι, ...αν θυμάμαι καλά από τις αφηγήσεις της μάνας μου ευαισθητοποιήθηκε διότι άκουσε ότι είχε ένα μωρό ενάμιση-δύο μηνών, το οποίο ...βασικά κοιμάται χάμω. Μας πήρε στην Κακοπετριά [και] από την Κακοπετριά κατέβηκαμε στη Λεμεσό. Στη Λεμεσό πάλι μέναμε σε εγκαταλειμμένα σπίτια, ώσπου πάλι κάποιος άνθρωπος που ευαισθητοποιήθηκε, μας είπε ότι σε ένα πολύ γνωστό σπίτι, το τρίπατο του Καψάλου, στον πάνω-πάνω όροφο, έμενε μια γριά η οποία φοβούμενη από την εισβολή έφυγε και πήγε στα παιδιά της στην Αγγλία, οπότε ήταν άδειο το σπίτι. Και [μας] λέει ‘έχω κλειδιά, να ’ρθείτε να σας ανοίξω, το δίκαιο της ανάγκης [γελάει] θα επικρατήσει σ’ αυτή την περίπτωση, να μπείτε μέσα και βλέπουμε τι θα γίνει’. Τελικά μείναμε. Το ενοικιάσαμε μετά από πολλούς μήνες και μείναμε για αρκετό χρονικό διάστημα στο τρίπατο του Καψάλου, όλες οι οικογένειες μαζί, οι δύο θείες, ο θείος˙ οι θείες με τις οικογένειές τους, ο θείος μου ήταν στρατιώτης. ...[Είμασταν] δώδεκα [άτομα]. ...Εκεί έχω εγώ εμπειρίες, αναμνήσεις, διότι έμεινα ως τριών-τεσσάρων χρονών. Είχα πολύ καλή σχέση με το θείο μου, και ακόμα έχω, ο οποίος έπαιζε ένα ρόλο πατέρα, εντός εισαγωγικών, [είναι] ο αδελφός της μάνας μου. ...[Ο θείος μου] πέρασε πάρα πολύ δύσκολα στην εισβολή. ...Υπήρχε μία σειρά στρατιωτών, οι οποίοι απολύονταν 20 του Ιούλη του ’74 και με την τουρκική εισβολή αυτοί οι άνθρωποι έκαναν ακόμα ενάμιση χρόνο στρατό. Έκαναν σύνολο, δηλαδή, τρία [γελάει] τρισήμιση χρόνια στρατό τούτοι οι άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και ο θείος μου, η ομάδα του οποίου ήταν στην Κερύνεια. Πέρασε από του Χάρου τα δόντια εν πάσει περιπτώσει. ...Μας έχει πει πολλές φορές ...τις ιστορίες του, πώς εγκαταλείφθηκαν. Ο στρατός ουσιαστικά ήταν άτακτος, όπου σε βρω κι όπου με βρεις, χωρίς στρατηγική. Και έφυγαν περπατητοί, ήρθαν από την Κερύνεια στη Μόρφου και από τη Μόρφου άκουσαν ότι πήγαμε στην Ευρύχου και τους βρήκαμε μετά από καιρό.
ΝΧ: Ο θείος σου είναι αυτός;
ΧΧ: Ο θείος μου, ο αδελφός της μάνας μου. ...Ο σύζυγος της μιας ...αδελφής της μάνας μου ήταν επίσης παρόμοια η ιστορία του. Ο θείος μου ο Πάνανδρος. Είναι Πάνανδρος από το Παναγιώτης και Ανδρέας. Μαλώναν οι γονείς του τι να τον βγάλουν και τον βγάλαν Πάνανδρο. Πήγαν στον παπά [γελάει] και ο ένας έλεγε, παπά μου να τον βγάλουμε Παναγή, ο άλλος να τον βγάλουμε Ανδρέα και τον βγάλαν Πάνανδρο. ...Σπάνιο όνομα. Ο Πάνανδρος, μάλιστα, κατέβηκε 15 του Αυγούστου, πρωινές ώρες, όταν η πόλη είχε ήδη καταληφθεί. Η πόλη της Μόρφου έρημη. Πήγε, ξάπλωσε και κρέμασε το όπλο και το κράνος πάνω στο δέντρο έξω από το σπίτι. Δεν ήξερε ότι είχαν μπει ήδη οι Τούρκοι. Και ένας γείτονας, εκεί απέναντι από το σπίτι, ο Μουσταφά [Τουρκοκύπριος], ο οποίος ήταν παιδικός, καρδιακός φίλος του θείου μου του Άντρου, πήγε και τον ξύπνησε και του λέει ‘Πάνανδρε μα τι κάνεις, μπήκαν οι Τούρκοι και πιάνουν την... Μόρφου ...και εσύ έβαλες και το όπλο απ’ έξω [με κίνδυνο] να το δει κανένας’. Του λέει ‘σήκω τώρα’. Τον έβαλε πίσω στο αυτοκίνητο και τον κάλυψε με κουβέρτες και τον έβγαλε από τη Μόρφου. Μάλιστα περάσαν και από ένα check point και τους είπε ότι είχε ψωμιά και ...[τα μετέφερε]. ...Και τούτος [ήταν] ο τρόπος διαφυγής του θείου μου του Πάνανδρου από τη Μόρφου.
ΝΧ: Ο θείος δεν είχε συνειδητοποιήσει τι είχε συμβεί;
ΧΧ: Όχι. Ήταν στην Κερύνεια τούτοι. Γίνονταν οι μάχες της δεύτερης εισβολής, όχι ακριβώς στην Κερύνεια, πιο πίσω, κάπου στον Πενταδάκτυλο εν πάσει περιπτώσει. Έφυγαν, ήρθαν πεζοί στη Μόρφου. Ήρθαν ...η ώρα μία-δύο [το πρωί], η Μόρφου ήταν έρημη, όπως θα έπρεπε να ήταν εκείνες τις ώρες..., είδε ότι δεν υπήρχε κανένας στο σπίτι, αλλά δεν ήξερε ότι είχαν ήδη μπει οι Τούρκοι στη Μόρφου και τον έβγαλαν έξω. Λοιπόν, μετά οι προσωπικές μου ...εμπειρίες είναι εμπειρίες ...της ανέχειας και των προβλημάτων που αντιμετωπίσαμε λόγω πολύ περιορισμένων εισοδημάτων. Οι δυο μου οι θείοι πήγαν στο λιμάνι και δούλευαν, ο θείος μου ο Άνδρος έφυγε στην Ελλάδα να σπουδάσει, ο παππούς μου ο μακαρίτης, ο οποίος είχε φούρνο στη Μόρφου, πήγε και βοηθούσε πλέον σ’ έναν φούρνο ...ως υπάλληλος. Που... αυτό το πράγμα για κάποιους ανθρώπους έχει σοβαρές ψυχολογικές επιπτώσεις και συναισθηματικές επιπτώσεις, αρνητικές δηλαδή. ...Τη μαμά μου την διόρισαν στην Cyta καθαρίστρια, τιμής ένεκεν, για [τον] λόγο του ότι ο πατέρας μου εργάζονταν στην Cyta, σε μια προσπάθεια να υπάρχει ένα εισόδημα εν πάσει περιπτώσει για την οικογένεια. Στη συνέχεια η μάνα μου έγινε εργάτρια και βγήκε πρόσφατα στη σύνταξη ως ειδικευμένη εργάτρια αποθήκης. Ε, οι ιστορίες οι δικές μας είναι τούτες. Οι πρώτες δικές μου αναμνήσεις από τη Λεμεσό, ...είναι πολύ ευχάριστες, διότι ήμουν με τις ανηψιές μου και λοιπά στο σπίτι, με το θείο μου τον οποίο υπεραγαπούσα και υπεραγαπώ. Όμως είδαμε ...πολύ οικονομική πίεση και... αγώνα της επιβίωσης καθημερινό. Ε, εμάς επειδή η μάνα μου διορίστηκε στη Λευκωσία, διότι δεν είχαν θέσεις στη Λεμεσό, τελικά πήραμε σπίτι στο συνοικισμό του Στροβόλου ΙΙ όπου και μεγάλωσα. Ήρθαμε και κάτσαμε στη Λευκωσία και μεγάλωσα εκεί.
ΝΧ: Πόσο δεκτικός ήταν ο κόσμος με τους πρόσφυγες;
ΧΧ: Κοίταξε... νομίζω εκεί υπάρχουν πολλοί μύθοι. ... Δεν υπήρχε ένας κόσμος, δηλαδή υπήρχαν άνθρωποι οι οποίοι, στη μεγάλη τους πλειοψηφία θα έλεγα, προσπάθησαν να βοηθήσουν, προσπάθησαν να στηρίξουν τους πρόσφυγες. Ε, και υπήρξαν και άνθρωποι που είδαν όλη τούτη την εισβολή πολλών χιλιάδων ανθρώπων, κουρελήδων και λοιπά, στην πόλη τους ότι ενδεχόμενα να δημιουργούσε μια αποσταθεροποίηση. Δηλαδή εγώ είχα ακούσει και ιστορίες γειτόνων που έλεγαν ‘έλα φάε μάνα μου το φαΐ σου διότι θα μας το φάνε οι πρόσφυγες’, αλλά έχω ακούσει και πολύ περισσότερες ιστορίες ανθρώπων που μας βοήθησαν πάρα πολύ. Δηλαδή έφερναν και τρόφιμα και ρούχα και παιχνίδια. Όταν ήμουν ...τριών-τεσσάρων χρονών, θυμάμαι ...μια χαρακτηριστική οικογένεια που ήρθε και μας έφερε ...ένα κουτάκι με [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] στρατιωτάκια... Μας βοήθησε πάρα πολύ ο Ερυθρός Σταυρός, απ’ ό,τι λέει η μάνα μου, ειδικά στα πρώτα στάδια και με τρόφιμα και με κουβέρτες και με ρούχα... Διότι όταν λέμε φύγαμε ...με τα ρούχα που φορούσαμε, είναι στην κυριολεξία. Έκοψε το μυαλό του παππού μου που πήρε κάποια λεφτά που είχε φυλαγμένα. [Εκείνη] την ...εποχή είχαμε φυλαγμένο ένα ποσό κάπου στο σπίτι, [σε περίπτωση που] ...τύχει κάτι, και ήταν τα μόνα λεφτά που πήραν μαζί τους. Στον συνοικισμό θέλω να σου πω ότι τα πράγματα ήταν ...και είναι πάρα πολύ δύσκολα, διότι έγινε ένα σοβαρό κοινωνικό λάθος. Ο συνοικισμός Στρόβολος ΙΙ ήταν από τους πρώτους συνοικισμούς, οπότε έβαλαν τότε προτεραιότητες και είπαν ότι πρώτα θα πάνε οικογένειες που έχουν προβλήματα, που έχουν αγνοούμενους, που έχουν σκοτωμένους, που έχουν πολλά παιδιά, που έχουν διάφορα προβλήματα, παθόντες˙ έχουμε πολλούς οι οποίοι κακοποιήθηκαν στην εισβολή, κοπέλλες που βιάστηκαν και δεν ήταν στα σύγκαλά τους και ανθρώπους που κακοποιήθηκαν ευρύτερα. Κοίταξε, εκείνο που θέλω να πω [είναι] ότι η κατάσταση στο συνοικισμό ήταν πάρα πολύ δύσκολη διότι έγινε ένα γκέτο με πολλούς προβληματικούς ανθρώπους και οικογένειες. Δηλαδή ό,τι οικογένεια είχε πρόβλημα, ...διαφόρων ειδών, την μάζεψαν εκεί. Και εγώ θυμάμαι ότι το δημοτικό... ήταν μια πολύ δύσκολη κατάσταση. Θυμάμαι συμμαθητές μου ...που έρχονταν ακόμα και το ’80 ...με πολύ... φτωχική εμφάνιση. ...Θυμάμαι ότι μας ...[έδιναν] συσσίτιο διότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των παιδιών ερχόταν χωρίς ...να έχει φάει οτιδήποτε στο πρόγευμα. ...Η μητέρα μου για να σχολνάει η ώρα 13:00-13:30 και να έρχεται σπίτι έκαναν μια διευθέτηση, έφευγε η ώρα 5:30-6:00 και πήγαινε [στη] δουλειά. Άρα σηκωνόμαστε μόνοι μας, ντυνόμαστε μόνοι μας και πηγαίναμε στη γειτόνισσα, την κυρία Κατίνα, για να περιμένουμε να ’ρθει η ώρα του σχολείου και να πιούμε κι ένα ποτήρι γάλα. Ε, τούτο βέβαια ήταν το θετικό. ...Θυμάμαι στην γειτονιά μου ...τα σπίτια ήταν περίπου όλα για όλους. Μπαινοβγαίναμε ό,τι ώρες θέλαμε. ...[Το] πρωί πήγαιναμε εμείς στην κυρία Κατίνα, το μεσημέρι ερχόταν εκείνη, έτρωγαν σπίτι μας και ούτω καθ’ εξής. Είχαμε πολύ καλές σχέσεις και στήριζαν ο ένας τον άλλον για να βγούμε από τούτη την δύσκολη κατάσταση. Ε, τώρα για να πάμε πιο πίσω, έχω την εντύπωση, [ότι] πολύς κόσμος μετά την εισβολή ένιωθε πάρα πολύ θυμωμένος με το πραξικόπημα και τους πραξικοπηματίες, στους οποίους απέδιδαν, και όχι άδικα βέβαια, ευθύνη για το ό,τι συνέβη, οπότε ακούγαμε κι ακούμε πολλές ιστορίες από τους συγγενείς σε σχέση με τούτη την παράμετρο. Τι έγινε λάθος; Πάλι βέβαια η Μόρφου, για τους ίδιους λόγους, δεν ήταν πόλη η οποία είχε πολλούς πραξικοπηματίες κτλ. όμως[!] υπήρχαν. Εμείς ...είχαμε χτίσει ένα σπίτι λίγο έξω από την Μόρφου, προς την Κυρά-Μόρφου, οπότε έχω και [από] εκεί ...πολλές ιστορίες που φαίνεται ότι εκεί τα ακραία στοιχεία ...ήταν η πλειοψηφία.
ΝΧ: Γνωρίζεις κάποια συγκεκριμένη ιστορία;
ΧΧ: Κοίταξε, ...το γεγονός... εκείνο που νομίζω έχει σοκάρει πολύ κόσμο, ήταν ...ότι μετά τις 15 του Ιούλη, συγγενείς, φίλοι, γνωστοί είχαν εμφανιστεί μ’ έναν πολύ επιθετικό τρόπο. Για παράδειγμα, μου έχει διηγηθεί ένας γνωστός, ο Ασημένος από την Κυρά, την ιστορία ότι την ημέρα του πραξικοπήματος, αυτός είχε εννέα παιδιά, και μαζεύτηκαν έξω από το σπίτι κάμποσοι από τούτους με τα όπλα [και] ήταν τούτος με τα εννιά του παιδιά γύρω-γύρω και τον τραβούσαν, διότι είπε η μάνα τους ότι ‘ήρθαν να πιάσουν τον πατέρα σας, οι πραξικοπηματίες’, και έριχναν οι άλλοι ριπές απ’ έξω και όποιον πάρει ο Χάρος. Από θείες μου έχω ακούσει ότι άνθρωποι, φίλοι, συγγενείς, έβγαιναν ν’ απλώσουν τα ρούχα τους [και] επειδή είχαν επιβάλει ...κατ’ οίκον περιορισμό, έρχονταν με πολύ ...βίαιο και έντονο τρόπο [και] ...πολλές φορές βρίζοντας και απαιτούσαν να μπουν μέσα. ...Ήταν πολύ σοκαριστικό, διότι ήταν γείτονές τους, ήταν γνωστοί τους, κάποιοι ήταν συγγενείς, έστω και... μακρινοί και ούτω καθ’ εξής. Εκείνο που ήταν χαρακτηριστικό [ήταν ότι] στη Μόρφου τους ονόμαζαν, απ’ ό,τι κατάλαβα, ‘τούτοι των κατακομβών’, διότι τότε που έγινε το σχίσμα στην εκκλησία, τούτοι πήγαν και έκαναν άλλες εκκλησίες και λειτουργούνταν μόνοι τους.
ΝΧ: Οι πραξικοπηματίες;
Χ. Χριστοφίδης: Ναι, ναι. Τούτοι της ΕΟΚΑ Β’ έκαναν κατακόμβες και γι’ αυτό τους έλεγαν ‘των κατακομβών’. Και επειδή τότε δεν αναγνώριζαν τον Μακάριο ως αρχιεπίσκοπο..., διότι τον καθαίρεσαν οι τρεις μητροπολίτες, η γνωστή ιστορία, έκαναν [τις κατακόμβες]. Και τούτο το θυμάμαι χαρακτηριστικά ...ότι οι συγγενείς μου αν είναι να αναφερθούν [σε αυτούς λένε] ήταν και τούτος από κείνους ‘από τις κατακόμβες’. Άρα ήταν ο τρόπος να τους ξεχωρίζουν οι άνθρωποι τούτους που πηγαίναν και λειτουργούνταν [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] μόνοι τους σε κατακόμβες, ...με δικούς τους παπάδες προφανώς...
ΝΧ: Πιστεύεις ότι όσοι προσχώρησαν στους πραξικοπηματίες το έκαναν έχοντας πλήρη γνώση των πράξεών τους ή τους καθοδηγούσαν;
ΧΧ: Κοίταξε, πολλοί από αυτούς ήταν νεαροί. ...Έχω ακούσει για έμμισθα στελέχη της ΕΟΚΑ Β’, δηλαδή για ανθρώπους που λένε οι χωριανοί ότι ερχόταν ο φάκελλος με τα πεντόλιρα κάθε τέλος του μήνα και που προφανώς θα είχαν κι ένα ρόλο πιο σημαντικό. ...Είχε και ανθρώπους, που λένε οι πιο παλιοί, νεαρούς των 18-19 χρονών, οι οποίοι μπορεί και πάνω στην νεανική τρέλλα να αντέδρασαν όπως αντέδρασαν. Ήταν και πολύς ο φανατισμός βέβαια. Ξέρεις ότι επειδή ο τρόπος που έχει αναπτυχθεί ο εθνικισμός και στην Κύπρο και στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια είναι ουσιαστικά μέσω της εκκλησίας, μέσω των μιλλετιών της οθωμανικής αυτοκρατορίας και μετά, είναι ένας εθνικισμός φοβερά[!] δογματικός. Δηλαδή τούτο [χτυπάει το χέρι του σε κάποιο μαξιλάρι] είναι όπως λές είμαι χριστιανός ορθόδοξος και τούτο είναι και ό,τι γίνεται πέραν τούτου [χτυπάει το χέρι του σε κάποιο μαξιλάρι] είναι λάθος. Έτσι και τα ζητήματα του εθνικισμού, ακόμα και σήμερα εκεί που εκφράζεται ο εθνικισμός, είναι ότι τούτο είναι[!], έτσι είναι τα πράγματα[!] και όποιος διαφοροποίειται είναι εχθρός, είναι ανθέλλληνας, είναι προδότης, ακόμα και σήμερα. Υπήρχε πάρα πολύς φανατισμός, ο οποίος βγήκε όταν ένιωσαν ότι ‘ήρθε η ώρα μας τώρα να κάνουμε εμείς κουμάντο’... Έχω την εντύπωση, [ότι] στη Μόρφου δεν υπήρξαν ...[τέτοια] ακραία περιστατικά ούτε έχω ακούσει για δολοφονίες. Άκουσα για δυο-τρεις [ότι] βγήκε ο τάδε χτύπαγε την καμπάνα, βγήκαν οι τάδε με το Land Rover και έκαναν περιπολία, αλλά είναι αλήθεια ότι μέχρι σήμερα δεν έχω ακούσει ακραίες ιστορίες [για] τη Μόρφου. ...Αν πάρεις τα αποτελέσματα των δημοτικών εκλογών, θα καταλάβεις εκείνα που λέω. Δηλαδή προχτές έγιναν εκλογές. ...Πήρε το ΔΗΚΟ με το ΑΚΕΛ κάπου 31-32%, 15% η ΕΔΕΚ και 20% ο Συναγερμός. Δηλαδή εμείς στη Μόρφου δεν είχαμε ...[τέτοια] δεξιά ...[όπως] εκείνη που έχουν στο Παραλίμνι ή που είχαν στο Μάμμαρι, που έχουν σε άλλες περιοχές. Ήταν πιο μετριοπαθείς. ...[Σ’] εμάς όταν έλεγαν δεξιά, και στις δημοτικές εκλογές, ...η αντιπαράθεση ήταν πάντα μεταξύ της αριστεράς και της μακαριακής δεξιάς. Όταν έλεγαν δεξιούς εννοούσαν τους μακαριακούς... Και από την άλλη ήταν οι αριστεροί που μαζί με την ΕΔΕΚ ήταν περίπου 50% και οι άλλοι 50% και η αντιπαράθεση σε δημαρχιακές και άλλες εκλογές ήταν τούτου του είδους. Άρα δεν έχουμε [αφηγήσεις] από το πραξικόπημα. Από τους Μορφίτες υπάρχουν περισσότερες ...αφηγήσεις από την εισβολή, [αλλά] και πάλι νομίζω πιο περιορισμένες από άλλες περιοχές, διότι πρόλαβαν οι Μορφίτες κι έφυγαν. ...Λίγοι ήταν αυτοί που είχαν μείνει μέσα. Υπήρχαν περιοχές της Κύπρου που καταλήφθηκαν με τους κατοίκους μέσα και εκεί έγιναν βιαιότητες, έγιναν ακρότητες. Στην Μόρφου, οι λίγοι που έμειναν πίσω, ήταν γέροι... ο κόσμος έφυγε. Όπως στην Αμμόχωστο, ...που ήταν μια παρόμοια κατάσταση...
ΝΧ: Θα ήθελες να μου πεις λίγα περισσότερα για τον πατέρα σου;
ΧΧ: Λοιπόν να σου πω κάτι ενδιαφέρον για τον πατέρα μου διότι νομίζω είναι σημαντικό, διότι εγώ έχω και την άλλη άποψη. Ο πατέρας μου ήταν της ενωτικής παράταξης, όπως και πολλοί από την οικογένειά του. Άρα πολλές φορές έχω ακούσει και την άλλη άποψη, με την οποία βέβαια δεν συμφωνώ καθόλου [γελάει], αλλά υπάρχει. Ε, ήταν άνθρωπος ο οποίος... είχε διαφωνίες βέβαια με τον Μακάριο. Βέβαια δεν είχε σχέση με την ΕΟΚΑ Β’... Ε, έχω την εντύπωση από τα όσα λέει η μάνα μου ότι πρέπει με τον Γιωρκάτζη περισσότερο, παρά με τους Γριβικούς, να είχαν κάποιες σχέσεις, διότι μου είπε μια-δυο φορές και μου το είπαν κι άλλοι ότι ‘ξέρεις ο Γιωρκάτζης είναι που τον έβαλε τότε στην Cyta’... Και πηγαίναν και κάτι εκδρομές στην Αθήνα με τους συνδέσμους των αγωνιστών της ΕΟΚΑ και λοιπά. Άρα ήταν της δεξιάς... Ε, ...όσοι τον ξέρουν όμως λένε ότι ήταν πολύ καλός και πολύ λιγομίλητος άνθρωπος. Ήταν από την Κυρά της Μόρφου [και] απ’ ό,τι καταλαβαίνω έπαιζε ένα πρωταγωνιστικό ρόλο στο χωριό του, διότι ήταν ο μορφωμένος, έβγαλε το σχολείο, ήταν ειδικευμένος μηχανικός των μηχανημάτων της Cyta. Στην τότε εποχή, μιλάμε για το ’70, θεωρείτο ...πολύ σπουδαία υπόθεση. ...Το ’63-’64 είχε πολεμήσει [και] τραυματιστεί, οπότε ...έχαιρε κάποιου σεβασμού απ’ ό,τι καταλαβαίνω. Είχε ένα καλό εισόδημα, είχε παντρευτεί την μητέρα μου ένα χρόνο πριν. Η μητέρα μου ...είναι περισσότερο ριζοσπαστική νομίζω. Προέρχετο από αριστερή οικογένεια βεβαίως, έτσι για να ’μαστε ξεκάθαροι, και μάλιστα ...οι δύο μου οι θείοι, ...οι οποίοι παντρεύτηκαν τις αδελφές της, ήταν και μέλη του κόμματος. Ήταν οικοδόμοι, βγήκαν στην σύνταξη βέβαια τώρα, αλλά τότε τούτες οι τάξεις, οι οικοδόμοι και λοιπά, ήταν τα πιο συνειδητά, τα πιο [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] ριζοσπαστικά στοιχεία στην αριστερά. Άρα κάθε πρωί έπαιρναν την Χαραυγή. Εκείνο που λέει η μητέρα μου είναι ότι ποτέ... δεν συζήτησε πολιτικά. Ο πατέρας δεν ερχόταν σε αντιπαράθεση, ήταν πολύ διαλλακτικός. Δεν πήγαινε ...να πει του παππού μου [οτιδήποτε]. Το μόνο που μου είπε [ο παππούς μου] [χτυπάει το χέρι του σε κάποιο μαξιλάρι] και μου έχει κάνει φοβερή εντύπωση, και νομίζω είναι χαρακτηριστικό του τρόπου σκέψης αυτών των ανθρώπων, ήταν ότι μετά το πραξικόπημα, όταν ο παππούς μου άνοιξε κουβέντα και είπε ότι ‘θα μας φέρουν τους Τούρκους, γαμπρέ’, του είπε [ο πατέρας μου] ‘δεν θα ’ρθει κανένας, νομίζεις είναι παλαβοί τούτοι που τα έκαναν[;], δεν ξέρουν τι θα γίνει[;]’. Δηλαδή στην ευρύτερη αυτή παράταξη υπήρχε τούτη η άποψη, πολύ εμπεδωμένη, ότι θα κάνουμε το πραξικόπημα [χτυπάει επανειλημμένα το χέρι του στο τραπέζι] και είμαστε συμφωνημένοι με τους Τούρκους [χτυπάει επανειλημμένα το χέρι του στο τραπέζι] και δεν θα επέμβουν... Και μια άλλη μαρτυρία, από την μάνα μου τούτη την φορά, ήταν η φοβερή ματαίωση που ένιωσε όταν είδαν τα τούρκικα αεροπλάνα και κατάλαβαν πλέον το τι γινόταν. Μου λέει [η μητέρα μου ότι] είχε βγει πάνω στη βεράντα. ...[Τα] αεροπλάνα, που έφεραν τους αλεξιπτωτιστές, πετούσαν πάνω από τα σπίτια, ...Μου λέει η μάνα μου, ...[ότι] βγήκαμε και βλέπαμε τους πιλότους δια γυμνού οφθαλμού. Είχε... νιώσει μια φοβερή ματαίωση όταν βγήκε πάνω... στην βεράντα και έκανε... [σαν] τρελλός. Τα λέω κι εγώ τώρα, όπως τα λέει η μάνα μου βέβαια. ...Προφανώς τούτοι οι ανθρώποι οι οποίοι υποστήριζαν τον Γρίβα, υποστήριζαν μία κατάσταση, ακόμα κι αν δεν ήταν ...στο ένοπλο κομμάτι, ήταν απλά πολιτικά τοποθετημένοι, [ως] αντιπολίτευση ...του Μακαρίου. Φαίνεται ότι ήταν απόλυτα πεπεισμένοι ότι θα κυλήσουν όλα ομαλά...
ΝΧ: Ίσως και τούτοι ξεγελάστηκαν.
ΧΧ: Κοίταξε, η ηγεσία, βεβαίως ήξερε, ...με στοιχεία, όμως είχε και κόσμο ο οποίος δεν ήξερε. Δεν μπορώ να πιστέψω ότι όλοι τούτοι, όλος ο κόσμος, που ήταν πολλοί επαναλαμβάνω, που βγήκαν μέσα στα χωριά και έκαναν τους νταήδες και έκαναν τους κατ’ οίκον περιορισμούς, ήξεραν ότι ήταν συμφωνημένο να ’ρθουν Τούρκοι να πάρουν την μισή Κύπρο. Δεν μπορώ να πιστέψω τέτοιο πράγμα. Η ηγεσία βέβαια και πολλοί από αυτούς έχω την εντύπωση ότι ήταν ενήμεροι. Όχι ...την εντύπωση, [εφόσον] αποδεικνύεται τώρα και με τον φάκελο της Κύπρου. Όμως[!] υπήρχε και μια μερίδα στης οποίας το νου... είχε εμπεδωθεί ότι θα κάνουμε [ό,τι] κάνουμε, θα φύγει ο Μακάριος, θα κάνουμε την ένωση, το πολύ-πολύ να δώσουμε καμία βάση της Τουρκίας και θα εκπληρώσουμε τον προαιώνιο πόθο, που ήταν έκφραση ακριβώς τούτου του εθνικισμού που σου λέω. [Δηλαδή] ότι φτάσαμε και ορκιστήκαμε την ένωση, [ενώ] τα πολιτικά και άλλα δεδομένα είναι αμετάβλητα. Διότι έτσι είναι ο εθνικισμός μας, δογματικός και δεν αλλάζει, ούτε οι εθνικοί στόχοι ούτε τίποτε άλλο. Και αφού φτάσαμε και ορκιστήκαμε σε αυτόν τον δρόμο θα βαδίσουμε. Πολλές από τούτες τις εμπειρίες που σου είπα που ήταν από συγγενείς βέβαια, είναι από αδελφές του πατέρα μου, οι οποίες ένεκα του ότι ήταν παντρεμένες με αριστερούς, ...ήταν αριστερών πεποιθήσεων. Ξέρεις τώρα πώς λειτουργούσε αυτό το πράγμα στις παλιές οικογένειες. Και το λένε μέχρι σήμερα, είχαν... σοκαριστεί πάρα[!] πολύ από την συμπεριφορά γνωστών και φίλων, ...συμπεθέρων. Ξέρεις τώρα στα χωριά, [τι] είναι ο συμπέθερος... Έτρωγαν, έπιναν μαζί... Ε, δεν γίνεται να έρχεται ο συμπέθερος με το όπλο και να σου λέει ‘μπες μέσα, αλλιώς θα σε πυροβολήσω’. Είναι ένα σοκ που ...[υπέστη] όλη η κυπριακή κοινωνία και το οποίο φέρουν βαρέως οι παλιοί. Φαντάζομαι θα σου τα είπαν κι ...άλλοι, το φέρουν πολύ βαρέως ...μέχρι σήμερα [ότι] συμπεριφέρθηκαν με αυτόν τον τρόπο. Οι άνθρωποι που τους ήξεραν.
ΝΧ: Ποια ήταν η αντίδραση του πατέρα σου στο πραξικόπημα;
ΧΧ: Δεν ανακατεύονταν. Ήταν, δηλαδή, πολύ ήσυχος. Δεν ξέρω τι σημαίνει τούτο το πράγμα. Είχε τις απόψεις του προφανώς, αλλά ...της μάνας μου, που ήταν γυναίκα του, δεν της είπε ποτέ ότι ξέρεις πρέπει να φύγει ο Μακάριος. Η μητέρα μου λέει ότι εγώ κατάλαβα τις πολιτικές του ...απόψεις μετά το πραξικόπημα. Ότι τούτος ο άνθρωπος υποστήριζε [αυτή την παράταξη]. Ίσως ήταν και τούτο ενδεικτικό του κλίματος της εποχής, ίσως έτσι ήταν ο χαρακτήρας του. Νομίζω μάλλον το δεύτερο. Δηλαδή όσοι τον ξέρουν λένε ότι ήταν ...πολύ σοβαρός άνθρωπος. Δεν έλεγε τρελλά πράγματα, δεν μιλούσε πολύ χωρίς λόγο, [ήταν] πολύ ισσοροπημένος... νομίζω επειδή ήταν και ...ημικρατικός υπάλληλος ...[σε] άσχημες εποχές... Δεν τοποθετείτο. Δηλαδή μόνο μετά ...το πραξικόπημα τοποθετήθηκε ...μια-δυο φορές. ...Μου λέει η μάνα μου, ερχόταν στη Μόρφου όταν σχόλαγε και έπαιρνε την Χαραυγή και την διάβαζε. Δηλαδή εμείς στο σπίτι μας είχαμε Χαραυγή. Όπως σου είπα, ήταν συνδρομητές οι θείοι... και έπαιρνε και [την] διάβαζε. ...Δεν είπε..., ‘μα τι παίρνετε τούτη την εφημερίδα’ ή ‘απαξιώ να διαβάσω’. Ήταν πολύ μετριοπαθές στοιχείο. Όμως φαίνεται εκ των υστέρων ότι ήταν αυτής της παράταξης, αυτό που λέμε ενωτική παράταξη, ...ευρύτερα, χωρίς να έχει οποιαδήποτε [άλλη] διασύνδεση. ...Όταν ...τους κάλεσαν από το ραδιόφωνο να πάνε στη Λευκωσία να διορθώσουν τα μηχανήματα της Cyta που είχαν χτυπηθεί για να αποκατασταθούν οι τηλεπικοινωνίες, η μάνα μου δεν τον άφηνε να φύγει και να έρθει στη Λευκωσία [και] του είπε ‘κάνε ότι δεν άκουσες,...’. [Ο πατέρας μου] δεν ήταν στρατεύσιμος ένεκα του προηγούμενου τραύματος στο πόδι, που του είχε αφήσει μικρή αναπηρία. Και αποδίδει ...το γεγονός ότι έφυγε αμέσως και πήγε,... [στο] ότι βασικά ήθελε να κάνει κάτι να διορθωθεί η κατάσταση. Δηλαδή ήταν ο άνθρωπος που, για να κάνουμε και λίγη ψυχολογία, μετά που έρχονται τα πράγματα ανάποδα νιώθει κάποιες τύψεις και λέει να συμβάλω κι εγώ, όσο μπορώ, να περισώσουμε ό,τι σώζεται.
ΝΧ: Εσύ πώς και πόσο επηρεάστηκες από αυτά;
ΧΧ: ...Εγώ μεγάλωσα σε ένα περιβάλλον το οποίο ήταν... Είναι αυτό που είπα, δηλαδή ότι αυτοί οι άνθρωποι, όταν χάσεις και άνθρωπο δικό σου..., που έχουν πολύ έντονες απόψεις, έχουν όχι απλά πολύ έντονες απόψεις, τούτες οι πολύ έντονες απόψεις κάποτε μπορεί ν’ αγγίζουν και τα όρια του μίσους. Εγώ ήμουν πιο ισορροπημένος, διότι, επαναλαμβάνω, η μισή μου οικογένεια ήταν άνθρωποι... και είναι ακόμα, σ’ ένα βαθμό βέβαια, άνθρωποι της δεξιάς. Δεν θα μπορούσα να αισθάνομαι μίσος. Όμως οφείλω να πω ότι ιδιαίτερα η μητέρα μου, η οποία ήταν 23-24 χρονών ...με ένα μωρό, να καταστρέφεται η ζωή σου όλη, διότι κάποιοι αποφάσισαν να κάνουν ό,τι έκαναν, είχε και έχει πολύ έντονες απόψεις, τις οποίες εξέφραζε και ενώπιον της υπόλοιπης οικογένειας... Ε, νιώθεις ότι ήρθαν κάποιοι και σου κατέστρεψαν όλη σου τη ζωή. ...Εμένα με επηρέασε πιο πολύ ο θείος μου, ο οποίος πήγε στην Ελλάδα τη μεταπολίτευση. Ήταν φοιτητής, ήταν μέσα στο κίνημα της τότε προοδευτικής αριστεράς, μαζί με στοιχεία ...όπως ο Μάριος ο Τόκας και άλλοι, σ’ ένα ριζοσπαστικό περιβάλλον. Είχαν συνειδητοποιηθεί πλήρως[!] και με βάθος ιδεολογικό και πολιτικό. Ε, και νομίζω σταδιακά... όταν είσαι και σ’ ένα περιβάλλον με τη μάνα σου κι ακούς όλες τούτες τις ιστορίες για το πώς φτάσαμε ως εδώ, ‘πώς μας τα έχουν κάνει, γιε μου, και μας κουβάλησαν τους Τούρκους’ και λοιπά και λοιπά. ...Και μιλάμε και για περιβάλλον πολύ πολιτικοποιημένο μετά την εισβολή. Δεν είναι όπως τώρα που έγινε η κοινωνία... και ο καθένας σκέφτεται μόνο τον εαυτό του. [Τότε]... η αίσθηση της συλλογικότητας και της ενότητας, πάλης και δράσης ήταν πολύ ισχυρές έννοιες. [χτυπάει το χέρι του σε κάποιο μαξιλάρι] Ε, και... [γελάει] ξέρεις ότι η ψήφος στην Κύπρο είναι ταξική. Είμασταν, σ’ ένα σημαντικό ακόμα βαθμό... σε μια κοινωνία ...στον συνοικισμό που έβλεπε το μάτι σου από την αρχή ως το τέλος και είχε ένα σπίτι που ήταν του [Δημοκρατικού] Συναγερμού [γελάει] Θέλω να πω, οι υπόλοιποι ήταν [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] ...κατά βάση της αριστεράς, ...δεν ξέρω αν είχε και δυο-τρία σπίτια του ΔΗΚΟ. Αλλά θυμάμαι που ελέγαν ότι μόνο... ο Νίκος ο Κ ήταν με το Συναργερμό...
ΝΧ: Οι άλλοι απλά έτυχε και έκαναν κάτι άλλο;
ΧΧ: ...Ήταν της αριστεράς διότι κατ’ αρχήν... Αφού ο φτωχόκοσμος... Μάζεψαν όλο τον φτωχόκοσμο, τι θα ήταν επομένως;
ΝΧ: Ενώ οι πιο ευκατάστατοι;
ΧΧ: Έ θα πήγαιναν στον συνοικισμό αυτοί; Άρα και τούτο έπαιξε τον ρόλο του. Καμιά φορά ...το λέω του γιου μου και γελάμε... [ότι] ‘ρε όταν ήμουν στο δημοτικό, νόμιζα ότι το 90% της Κύπρου ήταν με την Ομόνοια’. Πραγματικά διότι, αφού δεν είχαμε από τους άλλους [γελάει]. [Αυτή ήταν] η αίσθηση ...στο συνοικισμό. Και [ισχύει] μέχρι σήμερα. Προχθές στις εκλογές πήραν 55-56% μέσα στο συνοικισμό. Ίσχυε σε όλους τους συνοικισμούς, στον έναν ή στον άλλο βαθμό. Άρα θέλω να πω ήταν ένα περιβάλλον, που ...επιδρά πάνω σου, διαμορφώνεσαι. Ε, εγώ ξεκίνησα από πολύ μικρός. Μου έλεγε και ο θείος μου πολλά πράγματα. Είχε μια μεγάλη ...βιβλιοθήκη με βιβλία που έπαιρναν από τις βιβλιοθήκες του δρόμου τότε, φοιτητές μέσα στα πανεπιστήμια και λοιπά. ...Έφερνε και πολλά βιβλία που διάβαζα έφηβος,... άκουγα Θεοδωράκη, ήταν ολόκληρο κίνημα. Έφερνε πολλά μαζί του. Και πρέπει να σου πω, ότι ...μέχρι σήμερα θυμώνω πάρα πολύ. Όχι γιατί έκαναν αυτά που έκαναν, έκαναν εκείνα που έκαναν, αλλά όταν ακόμα και σήμερα υπερασπίζονται αυτές τις συμπεριφορές. [Είτε] την θεωρία της βίας και αντιβίας, [δηλαδή] ότι ‘ξέρετε μα, μας έκανε κι εμάς ο Μακάριος’. Ναι, αλλά ο Μακάριος ήταν νόμιμο κράτος. Χρησιμοποιούν την ίδια ρητορική με την ρητορική του ’74. Προχτές ένας φίλος, τούτος είναι και συνάδελφος, μου έστειλε την επιστολή που έστειλαν οι τρεις μητροπολίτες ...[στον] Μακάριο για να τον καθαιρέσουν. Και του έγραφαν ‘επειδή βλέπουμε ότι η παιδεία μας κινδυνεύει και υπάρχει ένας κυπροκεντρισμός και ένας ανθελληνισμός στα σχολεία πρέπει να φύγεις από τη μέση’, περίπου αυτό έλεγε... Αυτό το πράγμα που έγραφαν του Μακαρίου τότε, αν το φέρεις τώρα [χτυπάει έντονα το χέρι του στο τραπέζι] και το βάλεις σήμερα, 37 χρόνια μετά, δεν διαφέρει[!] ούτε κατά λέξη[!] στο τι ακούμε σήμερα από τους επίγονους αυτών των ανθρώπων, σε σχέση με το τι συμβαίνει σήμερα στην πολιτική μας. Εγώ θυμώνω πάρα[!] πολύ όταν τόσα χρόνια μετά, τούτη η παράταξη... δεν έκανε καμία αυτοκριτική και επαναλαμβάνουν[!] τα ίδια ιδεολογήματα του ’74. Ή όταν η πολιτική του εφικτού διώκεται με τούτο [τον] τρόπο όπως διώκετο [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] η πολιτική του εφικτού του Μακαρίου. ...[Η οποία] ήταν ‘παιδιά, εντάξει, καλή είναι η ένωση, αλλά τι ένωση, δεν βλέπετε τι... γίνεται, να περιφρουρήσουμε την ανεξαρτησία’. [Δηλαδή] ν’ αφήσουμε το ευκταίο και να πιάσουμε το εφικτό. Και όπως ήταν προδότης τότε ο Μακάριος, ε, περίπου προδότη ονομάζουν και τον πρόεδρο σήμερα διότι λέει ‘ξέρετε αν ...[είναι να] λυθεί το Κυπριακό, ε, είναι σε τούτα τα πλαίσια που θα κινηθούμε, δεν μπορούμε να πάμε πολύ’. ...Ο Μακάριος είχε μία προοδευτική ...εξέλιξη. Πολλοί λένε, και έχω την εντύπωση ότι έχουν δίκιο, ότι ο Μακάριος ξεκίνησε ως Χίτης όταν ήταν φοιτητής στην Ελλάδα, εξού και γνώρισε τον Γρίβα και τον έφερε στην πρώτη ΕΟΚΑ. ...[Είχε] πολύ αντιδραστικές, αντικομμουνιστικές απόψεις όταν ήταν φοιτητής. Όμως σταδιακά εξελίχθηκε. ...Ήταν πολιτικός ηγέτης της ΕΟΚΑ με ό,τι σήμαινε αυτό για τον διαχωρισμό της τότε εποχής. Όμως έχω την εντύπωση επειδή ήταν έξυπνος άνθρωπος, την δεκαετία του’60 όταν διέκρινε ότι τα πράγματα δεν πάνε καλά, ότι η ένωση αποσπάστηκε από το ’58, με τους χειρισμούς που είχαν γίνει και λοιπά, είχε κάνει μία στροφή. Μην ξεχνάς ότι τα πρώτα κόμματα τα έχουμε το ’69. Και κατανόησε κι ο ίδιος ότι, σε τούτη την στροφή, ...εκείνοι που έχουν κόμμα και είναι συγκροτημένοι και συμφωνούν μαζί ...[του] και μπορούν να ...[τον] στηρίξουν είναι το ΑΚΕΛ και η αριστερά, η οποία τον στήριζε άνευ οποιουδήποτε ανταλλάγματος. Δηλαδή ήταν υπουργός του Μακαρίου ο Γιωρκάτζης, εδίωκε τους αριστερούς με τον τρόπο που είναι γνωστός και το ΑΚΕΛ [γελάει] στήριζε τον Μακάριο. ...Πολλές φορές θεωρώ ...τούτη η άνευ όρων στήριξη τελικά μπορεί να μην έκανε και καλό στο τόπο... Στο ΑΚΕΛ σίγουρα δεν έκανε καλό, αλλά μπορεί να μην έκανε καλό και στον τόπο γενικά, διότι [ο Μακάριος] δεν μπορούσε να πάει να βάλει μια, δυο, τρεις προϋποθέσεις. Βέβαια μιλούμε για περίοδο Ψυχρού Πολέμου, που το να είσαι ...ΑΚΕΛ ή να είσαι αριστερός θεωρείτο άμεσος κίνδυνος κομμουνιστικοποίησης του κράτους... Κοίταξε, υπάρχει μια μαρξιστική αρχή, η αρχή της ιστορικότητας. Δεν μπορείς να κρίνεις ένα ιστορικό γεγονός με τα δεδομένα του σήμερα. Πρέπει πάντοτε να πας στην εποχή, να δεις τα συμφραζόμενα της εποχής και να το κρίνεις στα πλαίσια ...της εποχής εκείνης. Ε, ήταν πολύ δύσκολες ...οι συνθήκες ...[εκείνη] την εποχή, πολύ διαφορετικές ...και κάποια πράγματα γίνονταν και αποδεκτά από τον κόσμο κακώς[!], κακώς. Όπως για παράδειγμα, ‘δεν μπορούν οι αριστεροί να είναι αστυνομικοί’, ‘δεν μπορούν οι αριστεροί να διοριστούν στην δημόσια υπηρεσία’. Και ήξερε η οικογένεια [γελάει] εκ των προτέρων ότι ‘εμένα ο γιος μου δεν θα μπει στη δημόσια υπηρεσία, διότι αυτά είναι τα πιστεύω μας’. Τούτα έχω την εντύπωση ότι δεν έκαναν και πολύ καλό στον τόπο.
ΝΧ: Ανέφερες νωρίτερα την γκετοποίηση των προσφυγικών συνοικισμών.
ΧΧ: Κοίταξε, θέλει... μία πολύ μεγάλη ανάλυση τούτη η ιστορία. Διότι εγώ καταλαβαίνω ότι βεβαίως είχες τον κόσμο μέσα στα τσαντίρια [και] η πρώτη προτεραιότητα είναι να τον στεγάσεις κάπου. [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] ... [Όμως] οι μισοί μου συμμαθητές στην ΣΤ’ Δημοτικού κάπνιζαν. Καμιά φορά τους βρίσκω στον δρόμο ή αν τους βρω πάνω στον συνοικισμό, που πάνε να δουν κι εκείνοι τους δικούς τους, ‘ρε τι κάνεις[;]’, ‘ε, ξέρεις πέρσι ήμουν φυλακή, βγήκα τώρα’ [γελάει], ‘ρε τι κάνεις[;], ‘έχω γραφείο στοιχημάτων’... Και δεν ήταν τυχαίο τούτο το πράγμα. ...Τα μεταπτυχιακά μου είναι στην κοινωνιολογία της εκπαίδευσης και τα πρόσεχα πολύ τούτα τα πράγματα και ακόμα τα προσέχω. [Δηλαδή] πώς βίωσε εκείνος ο κόσμος ...την μετα-εισβολική εποχή. [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] Αντιμετώπισε πάρα πολλά κοινωνικά προβλήματα. Όχι μόνο διότι ...υπήρχαν χήρες και ορφανά, όχι μόνο διότι ...τα έσοδα ...των οικογενειών ήταν πολύ περιορισμένα, αλλά διότι είχαν μαζευτεί πάρα πολλά προβλήματα σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Προβλήματα τα οποία γεννούσαν άλλα προβλήματα και δημιουργούσαν έναν φαύλο κύκλο... Αν πιάσω από την τάξη μου, πόσοι από εμάς σπουδάσαμε και κάναμε κάτι στην ζωή μας; Μικρός αριθμός και είναι αντικειμενικό τούτο, ναι.
ΝΧ: Ίσως αυτά να ήταν άτομα που είχαν κάποιο διαφορετικό υπόβαθρο ή τη δύναμη να το κάνουν;
ΧΧ: Εντάξει. Και προσδοκίες από τους γονείς τους.
ΝΧ: Θεωρείς ότι μπορεί να υπάρξει κάποια ισορροπία μεταξύ αριστερών και δεξιών; ΧΧ: ...Βέβαια άλλαξαν πολύ τα πράγματα. Δηλαδή και η δεξιά με την ανάπτυξη και την εμβάθυνση του καπιταλισμού στην Κύπρο έχει διαμορφωθεί ...[σε] μια αστική, κοσμοπολίτικη δεξιά που δεν είχαμε παλαιότερα. Με εκφραστή βέβαια τον Κληρίδη, ο οποίος ...για να μπορέσει να σταθεί οργανωτικά υποχρεώθηκε, εντός εισαγωγικών, [να κινηθεί με αυτόν τον τρόπο]. Εγώ θεωρώ ότι είναι τεράστιο το λάθος που έκανε, διότι τούτοι όλοι ούτως ή άλλως θα περιθωριοποιούνταν, όπως είναι το ΕΛΑΜ τώρα. Αλλά η σκέψη του τότε ήταν ότι, ‘ξέρεις, τούτοι είναι οργανωμένοι σε κάθε χωριό, οι ΕΟΚΑΒΗΤΑ-τζήδες ξέρουν συνωμότες, είναι οργανωτικά στελέχη, τους χρειάζομαι για να στήσω κόμμα’. Και πάντοτε ο Συναγερμός ήταν δύο σε ένα και εκφράστηκε με το Σχέδιο Ανάν τώρα. Δηλαδή έχει [γελάει] και τον Χρήστο τον Στυλιανίδη, και τον Χρήστο τον Κληρίδη μέσα στο ίδιο ψηφοδέλτιο..., όπου ο ένας σου λέει ‘ζήτω το Σχέδιο Ανάν’ και ο άλλος ‘εγώ είμαι εναντίον της ομοσπονδίας διότι η Κύπρος είναι ελληνική’. [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] Όμως η βάση βεβαίως είναι δια-πο-τισμένη με εθνικισμό και αυτό βγαίνει. Δεν ξέρω αν θυμάσαι εκείνο που έγινε μεταξύ πρώτου και δεύτερου γύρου [χτυπάει το χέρι του σε κάποιο μαξιλάρι] των προεδρικών εκλογών που στέλνονταν τα [μηνύματα στο κινητό], ‘θα βγει ο αριστερός και θα μας κλείσει τις εκκλησίες και θα μας ανθελληνίσει και θα κρατικοποιηθούν οι επιχειρήσεις και...’ εν πάσει περιπτώσει [χτυπάει το χέρι του σε κάποιο μαξιλάρι] τούτο έχει να κάνει με τη βάση... Όμως θεωρώ έχουν αλλάξει πολύ τα πράγματα, το επίπεδο δημοκρατίας στην Κύπρο είναι αξιοζήλευτο. ...Δέχτηκα και έναν εντός εισαγωγικών προπηλακισμό. Του τύπου ότι ‘ρε, εσένα σκότωσαν οι Τούρκοι τον πατέρα σου και τώρα κάνεις επαναπροσέγγιση με τους Τούρκους και ...δέχεσαι Τουρκοκύπριο πρόεδρο [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] και θέλεις λύση και θέλεις να τους βλέπεις μπροστά σου;’ Ε, εκείνο το οποίο τους απαντώ είναι ότι επειδή εγώ, έζησα[!] από πρώτο χέρι τι σημαίνουν τα αποτελέσματα τούτων των πολιτικών και τούτων των συγκρούσεων, ...δεν θέλω ούτε ο γιος μου ούτε οποιοδήποτε άλλο μωρό σε τούτο τον τόπο να ζήσει αυτά τα οποία έζησα εγώ. Και τα οποία λίγοι[!] καταλαβαίνουν. Όταν ήμουν στο Γραφείο Παιδείας του ΑΚΕΛ, ...ήρθε ένας και μου λέει ‘θέλω να σε δω’. [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] ‘Τι είναι;’. ‘Έχουμε πρόβλημα με το τάδε σχολείο’. ‘Τι προβλήματα έχετε;’ [γελάει] Μου λέει, ‘κουβαλήσαν πολλούς δασκάλους που μπαίνουν με ειδικά κριτήρια τάχα επειδή οι γονιοί τους... σκοτωθήκαν στον πόλεμο, και είναι όλοι άχρηστοι, κι έτσι, κι αλλιώς’. Και του είπα το εξής ‘τούτος ο κόσμος και 80 να έγραψε στις προεισαγωγικές’, από τα 160, για παράδειγμα, όπως είναι οι βαθμολογίες, ‘είναι ήρωες[!] και είναι πολύ ικανά άτομα, γιατί κατάφεραν να γράψουν τόσα, άρα μην μου λες εμένα ειδικά για αυτή την κατάσταση’. Πρέπει να σου πω ότι όταν εγώ έδωσα προεισαγωγικές εξετάσεις, παρ’ όλο που είχα κι εγώ ειδικά κριτήρια, διάβαζα μέρα-νύχτα να περάσω κανονικά, και πέρασα κανονικά χωρίς τα ειδικά κριτήρια, για έναν και μόνο λόγο. Έλεγα της μάνας μου ‘δεν θέλω να στερήσω μία θέση [χτυπάει επανειλημμένα το χέρι του στο τραπέζι] από κάποιο άλλο παιδί που [χτυπάει επανειλημμένα το χέρι του στο τραπέζι] ξέρω [ότι] έχει ανάγκη. Και από την στιγμή που νιώθω ότι έχω τις δυνατότητες και οι βαθμοί μου είναι τέτοιοι που λένε ότι έχω τις δυνατότητες να περάσω χωρίς τα ειδικά κριτήρια, εκείνο το 10% ας είναι ένα άλλο παιδί που μπορεί να μην μπορεί να γράψει όσο θα γράψω εγώ στις προεισαγωγικές. Νομίζω ότι κάποια πράγματα αν δεν τα ζήσεις δεν τα καταλαβαίνεις. Το πόσο δύσκολο είναι... να είναι η μάνα σου καθαρίστρια, να έχει ένα εισόδημα πολύ περιορισμένο, να είναι μια γυναίκα 24 χρονών σε μια υπερσυντηρητική κοινωνία και να είναι βέβαια χωρισμένη. Βέβαια εμένα η μητέρα μου υποχρεώθηκε να ξαναπαντρευτεί σε κάποια φάση, διότι...
Ερευνήτρια: ...για λόγους κοινωνικούς...[;]
Χ. Χριστοφίδης: ...ε, βέβαια... Δηλαδή τούτα που καμιά φορά παίζουν [σε] σκέτς και ...έχει και μια μορφή που είναι χήρα, που θεωρούν όλοι ότι είναι η εύκολη λεία, ...ε, αντιλαμβάνεσαι ότι αυτά δεν βγαίνουν από το πουθενά, βγαίνουν από μια ιστορική πραγματικότητα και από μια κουλτούρα που είχε ο Κύπριος. Δεν ξέρω αν [την] έχει ακόμα, αλλά σίγουρα [την] είχε στο παρελθόν,... τώρα έχουν άλλες ασχολίες. [γελάει] Είναι πολύ δύσκολο και μάλιστα σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον που τα σπίτια ήταν κολλητά, δεν έμενε τίποτα μυστικό, ξέραμε τα προβλήματα της κάθε οικογένειας απ’ έξω κι ανακατωτά. Τούτος είναι χαρτοπαίκτης, τούτος πίνει, ...τούτοι είναι πάμφτωχοι, τούτοι είναι έτσι, τούτοι είναι άλλως πώς, τούτος έχει ψυχολογικά από την εισβολή... Άλλη παράμετρος τούτη. Ξέρεις πόσοι ανθρώποι[;] καταστράφηκε η ζωή τους δια μέσου [χτυπάει το χέρι του στο τραπέζι] τούτης της οδού, [με] το ’74... Δηλαδή είχαν τέτοια τραύματα, έζησαν τέτοιες εμπειρίες που ποτέ δεν βρήκαν τα σύγκαλά τους κι εγώ τους ήξερα, ήταν γείτονες, ήταν απέναντι, ήταν, ήταν, ήταν, ήταν. [Τα] λέω και τώρα στο γιο μου καμιά φορά γιατί τούτοι έμαθαν και έχουν όλα τα καλά της ψυχής τους. Εμένα οι πρώτες μου εμπειρίες όταν πήγα νηπιαγωγείο ήταν που ήρθε η μάνα μου μια μέρα και την φώναξε έτσι στη γωνιά η δασκάλα και ήμουν κι εγώ πιο κάτω και άκουγα και της είπε ότι, ‘κοίταξε χρωστάτε ήδη δύο μηνιάτικα’. Της λέει ‘θα φύγει ο Χρήστος άμα καθυστερήσετε άλλη μια δόση του νηπιαγωγείου, δεν μπορεί να έρχεται εδώ και να μην πληρώνετε’. Και να ζεις με το άγχος ότι θα με διώξουν επειδή δεν καταφέρνει να πληρώσουμε και που να πάω αν με διώξουν. Και πολλά[!] άλλα, και πολλά άλλα. Οι εμπειρίες από δάσκαλους οι οποίοι δεν ήξεραν να χειριστούν καταστάσεις και επειδή εμείς είμασταν πολλά μωρά αγνοουμένων [και] πεσόντων μέσα στην τάξη μάζευαν τους υπόλοιπους και τους έλεγαν ‘ξέρεις τούτοι [γελάει] δεν έχουν μπαμπά, και ...να τους συμπεριφέρεστε έτσι με λίγο οίκτο...’. Ε, και τούτα τα φέρνεις με τον χαρακτήρα σου. Εγώ σε όλη μου τη ζωή είχα ορκιστεί ότι δεν θα επιτρέψω σε κανέναν να μου δείξει λύπηση ή οίκτο. Ό,τι πετύχω θα το πετύχω με το σπαθί μου, με το έτσι θέλω[!], αλλά δεν θα επιτρέψω σε κανέναν ή να με δει περιφρονητικά ή να με δει από πάνω ή να πει η ‘μάνα μου τούτο το παιδί είναι κρίμα’.
ΝΧ: Αυτά είναι μαθήματα που μεταφέρεις και στο γιο σου;
ΧΧ: Ε, βέβαια. Πρέπει να τα μάθουν τούτα πράγματα. Διότι ...οι σύγχρονες γενιές ...μεγαλώνουν σ’ ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον, υπάρχει και ...μια συστημική διάβρωση, ...σε μαθαίνει να σκέφτεσαι μόνο για το τομάρι σου, σε σημείο που να απαξιά και για την πολιτική και για την κοινωνική ζωή του τόπου. Ε, πρέπει να τα ξέρουν αυτά τα πράγματα, ειδικά όσο υπάρχει κατοχή. Αύριο, αν λύσουμε το Κυπριακό βεβαίως οι προτεραιότητες πρέπει να είναι πολύ διαφορετικές, παρ’ όλο που εγώ θεωρώ ότι ένα από τα πολύ καλά πράγματα που έκανε τούτη η κυβέρνηση ήταν που έβαλε τον στόχο στα σχολεία για την ειρηνική συμβίωση. Και για πρώτη φορά μπήκαν Τουρκοκύπριοι μέσα στα σχολεία και είδαν τα μωρά ότι δεν είναι βρυκόλακες, δεν τρώνε μωρά και άκουσαν κάποιες φορές και μια άλλη φωνή για το τι... έγινε. Ε, βεβαίως η εισβολή ήταν εισβολή. Ήταν παράνομη, ήταν φασιστική με τον τρόπο που εκτυλίχθηκε, υπάρχει κατοχή και λοιπά, ε, όμως φροντίσαμε κι εμείς με την συμπεριφορά μας έναντι των Τουρκοκυπρίων από το ’60 ως το ’74, περιλαμβανομένης μέχρι της δεύτερης εισβολής, να στείλουμε όλα[!] τα κακά μηνύματα σε αυτούς τους ανθρώπους, να γίνουν ακρότητες. Βέβαια εγώ δεν δέχομαι ότι έκαναν οι Ελληνοκύπριοι και έκαναν οι Τουρκοκύπριοι. Έκαναν ακραία[!] στοιχεία στην ελληνοκυπριακή κοινότητα και ακραία στοιχεία στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Τούτη η συλλογικότητα της ευθύνης, εγώ δεν την αποδέχομαι. Και το είπα και σε έναν Τουρκοκύπριο, [που έλεγε] ‘μας κάνατε ό,τι κάνατε’. Ποιοι σας έκαναν; Ήταν μέσα ο πατέρας μου ή η μάνα μου ή ο παππούς μου που ήταν με την οικογένεια του Μουσταφά απέναντι κολλητοί; Σας έκαναν εκείνοι που σας έκαναν...
ΝΧ: Δηλαδή χρησιμοποιούμε τούτη τη γενίκευση.
ΧΧ: Βέβαια. Συλλογική ευθύνη! Όποιος μιλάει ελληνικά[!], φταίει[!] διότι πήγε ο πραξικοπηματίας και πυροβόλησε την γυναίκα στην Περιστερώνα στις 30 του Ιούλη. Ε, δεν είναι έτσι! Ή όποιος[!] μιλά τούρκικα, για να δούμε και την άλλη [πλευρά], θα μπορούσα να λέω εγώ, ευθύνεται διότι οι Τούρκοι σκότωσαν τον πατέρα μου. Δεν είναι έτσι! Συγγνώμη δηλαδή. Δεν υπάρχει αυτό το στοιχείο της συλλογικής ευθύνης. [Τελειώνοντας να πω και κάποια πράγματα για τη γιαγιά μου]. Η γιαγιά μου, η μάνα του πατέρα μου, δυστυχώς τότε ήμουν μικρός, ήθελα πολύ να έχω μια φωτογραφία της. Νομίζω θα ήταν μια φωτογραφία η οποία θα έλεγε όλη την ιστορία της Κύπρου. Ήταν μία μαυροφορεμένη γυναίκα, πάντα με την μαντήλα και πάντα, όπως έλεγε η μάνα μου, δεν σήκωνε κεφάλι πάνω. Ήταν πάντα έτσι. ... Από την ημέρα που έχασε τον πατέρα μου μέχρι τη μέρα που πέθανε η μακαρίτισσα ...η γιαγιά μου, ήταν έτσι. Μαυροντυμένη με την [μαντίλα]. Δηλαδή στην Κύπρο, ένεκα της δομής της κοινωνίας, όταν πεθάνει ...[κάποιος], παίρνει άλλες δυο-τρεις ζωές μαζί. ...Ενώ στην Αμερική ...πάνε και τον θάβουν και μπορεί να βιώνουν βεβαίως ψυχολογικά τραύματα, αλλά μετά θα πουν ‘ε, να δούμε και τη ζωή μας’. Στην Κύπρο όταν χάσεις παιδί, είτε πατέρας είσαι είτε μητέρα θεωρείς ότι κάπου σταματάς να ζεις, να κυλάει η ζωή σου. Το διαπίστωσα χθες με το γείτονα, ο οποίος είναι συνταξιούχος και έχασε την κόρη του σε δυστύχημα. Ήρθαν τα γενέθλιά [του] και πήγαν να του ευχηθούν και είπε ‘μα δεν γιορτάζω, από τότε που έχασα την κόρη μου δεν θέλω να έχω καμιά[!] χαρά’, ουσιαστικά. Δεν το είπε έτσι, αλλά αυτό εννοούσε. Και νομίζω ότι και τούτη είναι μια άλλη πτυχή. Δηλαδή οι παράπλευρες απώλειες. Πόσοι άνθρωποι δεν σήκωσαν ξανά κεφάλι πάνω; Πόσοι άνθρωποι ήταν ...βυθισμένοι στην κατάθλιψη, μετά από τα συμβάντα του ’74, μέχρι που πέθαναν; Ή πόσοι είναι ακόμα; Τιμήσαμε προχθές τους ανάπηρους ή τίμησαν παλαιότερα τις οικογένειες των αγνοουμένων και έρχονταν εδώ και τους παραρατηρούσα. Συζύγους, παιδιά, συγγενείς και λοιπά, είναι άνθρωποι που φέρουν ακόμα πάνω τους την στάμπα του 1974 η οποία δεν θα φύγει ποτέ.
ΝΧ: Σε ευχαριστώ πολύ.